From the Archives: ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟΥ

?Τίποτε δεν μπορεί να προσδιοριστεί εάν δεν έχει ιστορία.? F. Nietzsche Ι. Ο ΘΡΥΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΦΤΗ Η σύμπτωση ατομικού και κοινωνικού-συλλογικού, η επίτευξη μιας νέας ισόρροπης σχέσης ανάμεσά τους, αποτέλεσε το πρόταγμα του μοντερνισμού (νεωτερικότητας) όπως εκφράστηκε ιστορικά με το πολύπλευρο κίνημα του Διαφωτισμού. Για τους θεμελιωτές του κλασσικού και νεώτερου ατομικισμού, όπως οι Smith, Locke, Paine, de Tocqueville, και Hayek, ανάμεσα σε άλλους, η απο-διοργάνωση του κοινωνικού πλαισίου και η «εξαφάνιση» του κοινωνικού στοιχείου σε καμμία περίπτωση δεν αποτέλεσε κεντρικό σημείο της σκέψης τους. Αντίθετα, στόχος τους ήταν η αποκατάσταση του ατόμου ως φορέα δικαιωμάτων, παραγωγού ιστορίας και πηγής ηθικών επιταγών, κάτι που δεν συναντάται στις παραδοσιακές κοινωνίες (προ-νεωτερικότητα). Η ενσωμάτωση του ατόμου στη κοινωνική ζωή αντιμετωπίστηκε ως προϋπόθεση αυτο-συνείδησης, αλλά και ως ευκαιρία ανάδειξης των θετικών ιδιοτήτων του (Paine). Έτσι λοιπόν, τα κύρια ρεύματα της ατομικιστικής σκέψης- με ορισμένες σημαντικές διαφοροποιήσεις βέβαια[1]- δείχνουν να αντιλαμβάνονται αυτό που ο L. Dummont περιγράφει ως την «κοινωνική φύση του ανθρώπου». Η φύση των κοινωνικών δεσμών μέσω των οποίων συνδέεται το άτομο με άλλα άτομα επιδρά καταλυτικά στην ανάπτυξη της αυτο-συνείδησης. Το συλλογικό στοιχείο λειτουργεί ως ένας «καθρέπτης» μπροστά στον οποίο το άτομο, μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες, αντιλαμβάνεται/διαμορφώνει τη συνείδηση του, όπου «διαθλάται» η ύπαρξη του. Το «καθαρό», απομονωμένο άτομο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία αφαίρεση (Mounier), μία «απουσία». Ο μυθιστορηματικός ήρωας Ρωβινσώνας Κρούσος είχε όνομα και «ταυτότητα» στο βαθμό που έως το ναυάγιο του ήταν φορέας πολιτισμού, επι-κοινωνούσε με άλλα συν-άτομα στο πλαίσιο μίας κοινής συλλογικής ζωής. Είχε παρών (υπό την έννοια της δυνατότητας νοηματοδότησης της ύπαρξης) ακριβώς επειδή είχε υπάρξει στο παρελθόν (κοινός ιστορικός χρόνος). Κατά μία διαφορετική διατύπωση, ο ήρωας υπήρξε ως «άτομο» διότι είχε συνείδηση της ιστορίας. Στις μέρες μας, η διαλεκτική σχέση, το διανοητικό pendulum (εκκρεμές) ανάμεσα στους ιδεότυπους άτομο και κοινωνία, διαλύεται καθώς ο πόλος που συγκροτούσε η διανοητική κατασκευή του κοινωνικού στοιχείου τείνει βαθμιαία να εξαφανιστεί, συνέπεια της κατάρρευσης των συλλογικών ταυτοτήτων, απότοκων της εποχής της νεωτερικότητας. Το σημερινό άτομο αποστερείται από τον καθρέπτη του, ο οποίος καταστρέφεται, θρυμματίζεται, παράλληλα με την απο-δόμηση των σύγχρονων κοινωνιών (fragmented society). Ο κόσμος της μετα-νεωτερικότητας είναι ένας θρυματτισμένος, κατακερματισμένος κόσμος. Στο πλαίσιο αυτό, το σύγχρονο άτομο αντιμετωπίζει πρόβλημα νοηματοδότησης της ύπαρξης του, βιώνει ένα υπαρξιακό άγχος, το οποίο είναι, κατά κύριο λόγο, πρόβλημα «ταυτότητας», πρόβλημα προσανατολισμού στο εξωτερικό περιβάλλον. Τις εξελίξεις αυτές αντιλαμβάνεται ο γάλλος φιλόσοφος J. Baudrillard, για τον οποίο το σύγχρονο άτομο αντιδιαστέλεται με το υποκείμενο του παρελθόντος. «Το άτομο δεν είναι πλέον το υποκείμενο που προσκρούει στον άλλο ή, ακόμη, που έχει εσωτερικέψει την ομάδα?Δεν υπάρχει πλέον παρά ένα άτομο ομοιογενές?ένα είδος μονάδας που περιφέρεται με όλα τα στοιχεία από τα οποία συγκροτείται, με όλες τις όψεις της, που ενεργεί για λογαριασμό της και δεν προσκρούει πλέον πάνω σε μιαν αλλότητα (alterit?). Έχουμε πλέον εδώ να κάνουμε με μια σχέση ανάμεσα σ? αυτό που είναι ο εαυτός του και στον εαυτό του. Πρόκειται για ένα είδος ατομικότητας που δεν έχει καμιά σχέση με το υποκείμενο?Το άτομο είναι ένα είδος φαντάσματος που κυκλοφορεί ακόμα στον χώρο μετά τον θάνατο του υποκειμένου και που επανέρχεται για να κατοικήσει τον κενό χώρο. Υπό την έννοια αυτή, το άτομο είναι μεταμοντέρνο.»[2] Για να το θέσουμε διαφορετικά, το άτομο αποκτά αξία-ταυτότητα, γίνεται δηλαδή πρόσωπο (person) μόνο σε σχέση με τους άλλους.[3] ΙΙ. Ο ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΣΕ ΚΡΙΣΗ Πώς φτάσαμε, όμως, σε αυτό το σημείο; Δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε πως στο πρόσφατο παρελθόν το άτομο «κακοπέρασε» στα χέρια (και στις πένες) των αυτόβουλων ερμηνευτών του προγράμματος του Διαφωτισμού. Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στις διάφορες «πορείες προς το κοινωνικό», στην υπερβολική μετακίνηση του εκκρεμούς προς το συλλογικό, οι παταγώδεις αποτυχίες των οποίων οδήγησαν τις συλλογικότητες οριστικά(;) στο παρελθόν και, τελικά, στην καταστροφή του πόλου του κοινωνικού, φαινόμενο του οποίου οι συνέπειες αναλύονται παρακάτω. Τούτο διότι, οι μορφές κοινωνικότητας που αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένες μορφές ατομικισμού δεν κατάφεραν να εκπληρώσουν το ρόλο τους, που δεν ήταν άλλος από την εξεύρεση απαντήσεων στα προβλήματα του βιομηχανικού πολιτισμού, ή, απλούστερα, την επίτευξη ευημερείας και ευτυχίας για το σύνολο της ανθρωπότητας. Η αποτυχία τους αυτή οδήγησε σε μία ραγδαία διαδικασία απομυθοποίησης, «απο-μάγευσης» του κόσμου κατά τον εικοστό αιώνα[4], η οποία βιώνεται σήμερα με δραματικό τρόπο, και που κατέληξε στο τέλος των «μεγάλων αφηγήσεων» (Lyotard). Ποιοι, λοιπόν, ήταν οι μύθοι πάνω στους οποίους βασίστηκαν οι πολιτικές βεβαιότητες της νεωτερικής εποχής και οικοδομήθηκαν τα Μεγάλα Σχέδια (Grand Designs) του παρελθόντος; Η Ayn Rand[5], διακρίνει τρεις καταρρέοντες μύθους του παρελθόντος: τον Μυστικισμό, τον Κολλεκτιβισμό, και τον Αλτρουισμό. Ο μυστικισμός, δηλαδή η ερμηνεία της πραγματικότητας με ανορθολογικά κριτήρια, τίθεται στο περιθώριο της πνευματικής ζωής την εποχή της Αναγέννησης υπό την επίδραση του πνεύματος του Διαφωτισμού. Ωστόσο, ποτέ δεν έλειψε από τις ανθρώπινες υποθέσεις, χαρακτηρίζοντας από κοινού με τον Ορθό Λόγο τον δυτικό πολιτισμό έως τις μέρες μας[6]. Αρκεί να αναφέρουμε ως παράδειγμα τις μυστικιστικές ρίζες του ναζισμού και το περίφημο Volksgeist (το πνεύμα του λαού). Ο κολλεκτιβισμός[7], δηλαδή η οργάνωση της κοινωνικής ζωής με βάση κάποιο σχέδιο κοινωνικής μηχανικής, συλλογικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής και δοσμένων ιεραρχικών σχέσεων, χαρακτηρίστηκε, σε κάθε περίπτωση, από οικονομική αναποτελεσματικότητα, καταθλιπτική ομοιομορφία, και εμπλοκή του ατόμου στα γρανάζια μίας απρόσωπης γραφειοκρατίας. Τα παραδείγματα, περισσότερο ή λιγότερο γνωστά, μάλλον περιττεύουν. Τέλος, ο αλτρουισμός[8], υπό την έννοια της αυτο-θυσίας και όχι της καλής θέλησης, αποτέλεσε πηγή δεινών για την ανθρωπότητα προσφέροντας πραγματικές εκατόμβες θυμάτων, ειδικά στις περιπτώσεις που συνδυάστηκε με τους δύο άλλους μύθους. Ο, συχνά εκκινούμενος από ευγενικά αισθήματα και υψηλά κίνητρα, αλτρουιστής, λειτούργησε σχεδόν πάντοτε ως αφελής «αμνός του Θεού», έτοιμος να αρνηθεί τον εαυτό του και τη μοναδικότητα του, πρόθυμος να ανταλλάξει την ύπαρξη του με θολά σωτηριολογικά οράματα, θρησκευτικά δόγματα και μεσσιανικές ιδεολογίες. Εδώ, τα παραδείγματα είναι τόσα ώστε να δικαιολογούν στο ακέραιο τον χαρακτηρισμό της Ιστορίας από τον Alexander Herzen ως την «αυτοβιογραφία ενός τρελού». Κοινός παρονομαστής αυτών των συλλογικών μύθων είναι η βαθειά εδραιωμένη πεποίθηση πως η ιστορία έχει κάποια συγκεκριμένη κατεύθυνση (ιστορικός ντετερμινισμός)[9], και ότι η «ουσία» της ανθρώπινης ύπαρξης- ο «κρυμμένος Θεός», κατά τον L. Goldmann- είναι κατανοήσιμη (μεθοδολογικός ουσιολογισμός[10]). Λογική συνέπεια των παραπάνω παραδοχών είναι η υποταγή του ατόμου στις δεδομένες μορφές συλλογικής στοχοθεσίας. ΙΙΙ. ΑΠΟΥΣΙΑ Ν(Ο)ΗΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ Ο διαμορφούμενος υλικός πολιτισμός, μορφή και σύμβολο επικοινωνίας[11], της εποχής μας επέτεινε τα φαινόμενα αποδόμησης του κοινωνικού πλαισίου, για τα οποία έγινε λόγος παραπάνω. Η επιτάχυνση των σύγχρονων ρυθμών ζωής (acceleration of life), καθώς και οι τεχνολογικές «εικονικές ανασυνθέσεις» (virtual reconstructions) της πραγματικότητας, ενισχύουν το αίσθημα σύγχυσης που κυριαρχεί και στην αίσθηση α-συνέχειας (discontinuity) που χαρακτηρίζει τη συλλογική ζωή. Εάν στη νεωτερικότητα συναντάται μία σαφής διάκριση ανάμεσα σε δημόσιο και ιδιωτικό χώρο και τα άτομα είναι, σε μεγάλο βαθμό, αναγνωρίσημα, στη μετα-νεωτερικότητα παρατηρείται βαθμιαία καταστροφή του δημόσιου χώρου, ή ορθότερα, ταύτιση του με τον ιδιωτικό. Στη μετα-επικοινωνιακή εποχή ο χωροχρόνος σχετικοποιείται και κυριαρχεί ο ακραίος ατομισμός, η ιδιώτευση. Δεν συναντούμε πλέον τα άτομα της νεωτερικότητας, αλλά εγωιστές, ιδιώτες (idiots)[12]. Πρόκειται για ανθρώπους αν-ιστορικούς, για «εγώ» αποκομμένα από το περιβάλλον τους, Νάρκισσους, που έχουν απωλέσει την αυθεντικότητα τους και έχουν εισέλθει σε μία φάση απο-προσωποποίησης (de-personalization, φαινόμενο που έχει αναλυθεί διεξοδικά από τον Nietzsche). Τα φαινόμενα αυτά βρίσκουν τη συμβολική τους έκφραση στο γεγονός πως σήμερα δεν γράφονται βιογραφίες με την παλιά τους μορφή. Οι σημερινές βιογραφίες αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, «συρραφή και συγκόλληση» (U. Beck) αποσπασματικών συμβάντων, «τυχαίων» περιστατικών, ασύνδετων μεταξύ τους, χωρίς αντίληψη της «μεγάλης εικόνας». Το νήμα που συνέδεε τις ανθρώπινες ζωές μοιάζει να έχει κοπεί και το νόημα τους να έχει χαθεί. Εάν στο παρελθόν οι βιογραφίες ασφυκτιούσαν από την προτίμηση των ιστορικών για την αναζήτηση των κοινωνικών δομών και των απρόσωπων δυνάμεων[13], όπου το Πολλαπλό απορροφάται από το Ένα, σήμερα η εξαφάνιση των δομών αφήνει τους πρωταγωνιστές των βιογραφιών μετέωρους στο κενό, στερώντας τους τη μοναδικότητά τους. ΙV. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ ΣΤΙΣ ΗΠΑ: ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ «Εάν θέλετε σε μία πρόταση να σας ονομάσω αυτό που είναι λάθος με το σύγχρονο κόσμο, θα πω ότι ποτέ άλλοτε ο κόσμος δεν κραύγασε τόσο απεγνωσμένα για απαντήσεις σε κρίσιμα προβλήματα- και ποτέ άλλοτε ο κόσμος δεν υπήρξε τόσο παράφρονα αφοσιωμένος στη πεποίθηση πως απάντησεις δεν μπορούν να δοθούν.[14]?Η ανησυχία κάτω από την απάθεια είναι πραγματική?Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε εποχή που να χαρακτηρίζεται από τέτοιο αλλόκοτο συνδυασμό γνωρισμάτων όπως η απόγνωση και η ανία?Αυτό που ψάχνουν οι άνθρωποι δεν είναι απαντήσεις στα προβλήματα, αλλά η διαβεβαίωση πως δεν υπάρχουν απαντήσεις?Παρατηρήστε πως αυτοί οι μοντέρνοι σχετικιστές?μετατρέπονται σε κραυγάζοντες δογματικούς για να αποκηρύξουν οποιονδήποτε ισχυρίζεται πως κατέχει κάποια γνώση.[15]?Αυτό που βλέπετε σήμερα γύρω σας, ανάμεσα στους σύγχρονους διανοούμενους, είναι το αλλόκοτο θέαμα ιδιοτήτων όπως η στρατευμένη αβεβαιότητα, ο σταυροφορεύον κυνισμός, ο δογματικός αγνωστικισμός, η κομπάζουσα αυτοταπείνωση και η αυτοδίκαιη εξαχρείωση?Η εποχή μας είναι η εποχή της Ενοχής.»[16] Αν μη τι άλλο, προκαλεί εντύπωση η πληροφορία πως το παρατιθέμενο κείμενο, που με τόση γλαφυρότητα παρουσιάζει το πνευματικό αδιέξοδο του σύγχρονου πολιτισμού, δεν εμφανίστηκε πρόσφατα, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά το 1960. Δεν θα ήταν υπερβολή να συγκρίνει κάποιος τη σημερινή εποχή (εποχή της Pax Americana) με την εποχή που ο ρωμαϊκός κόσμος (Pax Romana) βίωνε με δραματικό τρόπο την παρακμή του. Γίνεται φανερό από το αρχικό παράθεμα πως βρισκόμαστε σε μία «εποχή αγωνίας»[17], εποχή υλικής, μα κύρια, ηθικής ανασφάλειας. Ακριβώς όπως η ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ερχόταν σε αντιδιαστολή με την εσωτερική ανασφάλεια των ανθρώπων (Επίκτητος), ο σχετικά σταθερός εξωτερικός κόσμος της εποχής μας παρουσιάζει ένα τρομακτικό πλεόνασμα ταραγμένων ψυχών. Τα «σημάδια» της (επερχόμενης;) κρίσης έχουν αρχικά τη μορφή «παρεμβολών», «θορύβου», «παραμορφώσεων» στην κυρίαρχη επικοινωνία, και σταδιακά απειλούν να ανατρέψουν/μεταβάλλουν την δεδομένη κοινωνική ισορροπία, το πολιτιστικό modus operandi. Οι παρεμβολές αυτές θέτουν σε αμφισβήτηση τα κυρίαρχα (αυτοαναφορικά) κοσμοείδωλα[18]. Η κρίση των κυρίαρχων κοσμοειδώλων εμφανίζεται με τη μορφή της διατάραξης, της αποδιοργάνωσης της κοινωνικής συνοχής. Για τον J. Freund, «αυτό που χαρακτηρίζει εννοιολογικά [τη κρίση] δεν είναι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα άτομα, ούτε ακόμα ο ανταγωνισμός σε σχέση με αντικείμενα, ούτε γενικά η πάλη, αλλά η απόγνωση των πνευμάτων, που έχουν αποπροσανατολιστεί από τις αντιφατικές επιλογές, υποβάλλονται σε αποκλίνουσες απαιτήσεις και εξαναγκάζονται να αποφασίσουν μέσα στο δισταγμό και χωρίς συνοχή. Η κρίση είναι το σημάδι μιας ταραχής, μιας αταξίας, σε ορισμένες περιπτώσεις μιας αποδιοργάνωσης ή ενός χάους, αλλά όχι μιας εχθρότητας ή ενός μίσους. Μεταφράζει μια έλλειψη κύρους, με όλες τις έννοιες του όρου, είτε πρόκειται για αυτό που ο R. Mehl ονομάζει ?κύρος των αξιών?, είτε για του οικονομικού συστήματος, του θρησκευτικού δόγματος ή του πολιτικού καθεστώτος. Με άλλα λόγια, κάθε κρίση είναι κρίση κύρους, εάν αληθεύει πως η παρουσία ιεραρχίας δίνει το αίσθημα ασφάλειας».[19] Η εποχή της ενοχής της Rand, η εποχή αγωνίας του Dodds, η απόγνωση των πνευμάτων του Freund, αποτελούν ουσιαστικά διαφορετικές εκφάνσεις του ιδίου φαινομένου, που δεν είναι άλλο από τη παραμορφωτική διάθλαση του κυρίαρχου κοσμοείδωλου, η οποία καταλήγει σε διάφορες μορφές κοινωνικής και πνευματικής παθογένειας. Τα συμπτώματα αυτής της παθογένειας είναι, περισσότερο ή λιγότερο, κοινά: μία γενικευμένη σύγχυση, ένα κυρίαρχο αίσθημα απαισιοδοξίας για τη πορεία των ανθρωπίνων πραγμάτων, αυτο-οικτιρμός, αίσθηση προσωπικού και συλλογικού αδιέξοδου. Πρόκειται για χαρακτηριστικές περιπτώσεις πολιτιστικών κρίσεων, δηλαδή περιπτώσεων όπου οι δεοντολογικές απόψεις που στηρίζουν τους δεδομένους πολιτισμούς χάνουν την ενοποιητική τους ικανότητα (Toynbee). Οι ευθύνες των πνευματικών ανθρώπων, των διανοουμένων, τότε και τώρα, είναι καθοριστικές. Ο φιλόσοφος Παλλαδάς μιλώντας για τους τελευταίους παγανιστές λόγιους, εκφράζει την πνευματική ατμόσφαιρα του καιρού του επισημαίνοντας χαρακτηριστικά πως, «αν εμείς είμαστε ζωντανοί, τότε η ζωή είναι νεκρή»[20]. Πραγματικά, η πνευματική ζωή είχε σχεδόν παραλύσει, η πολιτιστική κληρονομιά του παγανιστικού κόσμου αποτελούσε ένα άψυχο, άδειο κέλυφος, ένα πνευματικό κενό, το οποίο έσπευσε να το καλύψει ένα πλήθος, περισσότερο ή λιγότερο αξιόλογων, διανοητικών ρευμάτων.[21] Κατά αντίστοιχο τρόπο, το πνευματικό περιβάλλον της εποχής μας- το πνεύμα των καιρών (Zeitgeist)- δίνει βαρύτητα στο «συμπτωματικό, το αποσπασματικό, [που] ο κόσμος του σημαδεύεται από αποσύνθεση, παραμόρφωση, κατακερματισμό, χάος και τεμαχισμό?»[22]. Πρόκειται για ένα διανοητικό υπόστρωμα που ευνοεί την ιδιώτευση, την αποπροσωποποίηση, και τη διάρρηξη του ιστορικού νήματος, φαινόμενα για τα οποία έγινε λόγος στην ενότητα ΙΙΙ. Ταυτόχρονα, η διάψευση των προσδοκιών που καλλιέργησε η εποχή του μοντερνισμού υπονόμευσε τα πνευματικά του θεμέλια ?προσέγγιση της Αλήθειας μέσω του Ορθού Λόγου, συνεχής πρόοδος μέσω της Γνώσης. Το διανοητικό πλαίσιο της μετανεωτερικότητας χαρακτηρίζεται από έναν ακραίο σχετικισμό (relativism) που θέτει σε αμφισβήτηση όχι μόνο τη Γνώση, τις πηγές και τις προϋποθέσεις της, μα και αυτήν ακόμα την ικανότητα της τελικής προσέγγισής της, καταλήγοντας τελικά σε νέες μορφές δογματισμού.[23] Το παράθεμα της Rand στην αρχή της ενότητας είναι σε αυτή τη περίπτωση ιδιαίτερα διαφωτιστικό. Σε ποιο σημείο, λοιπόν, αφήνουν τον «ιδιώτη» της εποχής μας οι εξελίξεις αυτές; Σύμφωνα με τον E. Luttwak, «όλα αυτά ακολουθούν σχεδόν αναπόφευκτα τη μοντερνική καταστροφή των βεβαιοτήτων των παραδοσιακών κοινοτήτων και της αφελούς λαϊκής θρησκείας, παράλληλα με το καταραμένο δώρο της αυτο-συνείδησης για όλους από το μοντερνισμό. Γι? αυτούς που στερούνται την ικανότητα του ?υπεράνθρωπου? να αντιμετωπίσει άφοβα τόσο τη κενότητα όσο και τη συντομία της ζωής, μία ημισυνειδητή ύπαρξη εναλλαγής ερμηνείας ρόλων είναι η καλύτερη εναλλακτική περίπτωση. Ωστόσο αφήνει κάποιον ευάλωτο σε επιτήδειες στρατολογήσεις κτητικών καταναγκασμών, φαντασιοπληξίες, και υποκρισίες του συρμού εάν όχι σε θηριώδεις ιδεολογίες, δικτάτορες, ή cults?»[24]. Πραγματικά, η επικράτηση ενός μηδενιστικού σχετικισμού και ενός θριαμβεύοντος κυνισμού δύναται να ακολουθήσει δύο διαφορετικές οδούς. Η πρώτη είναι η οδός της παραίτησης, της ιδιώτευσης, που οδηγεί στη παράλυση και τη στασιμότητα (σχηματικά: «καμμία δεν άποψη δεν συνιστά Αλήθεια»[25]). Η δεύτερη οδός (σχηματικά: «κάθε άποψη συνιστά Αλήθεια») μπορεί να οδηγήσει σε μορφές δογματικού μηδενισμού και στρατευμένου κυνισμού, όπου η ανθρώπινη κατάσταση απογυμνώνεται από όλα τα πιθανά χαρακτηριστικά της και απομένει μόνο η «θέληση για δύναμη» (Macht), η δικαίωση της Βίας. Παράλληλα, επιτρέπει σε, παλαιότερες και νέες, μορφές ανορθολογισμού να διεκδικήσουν κεντρικώτερους ρόλους στο θέατρο της Ιστορίας. Οι ενδεχόμενες επικίνδυνες πολιτικές προεκτάσεις της είναι φυσικά προφανείς. Καθόλου τυχαία, λοιπόν, στις μέρες μας παρατηρείται σε παγκόσμιο επίπεδο μία Επιστροφή στο Παράλογο, μία άνοδος ενός νέου(;) ανορθολογισμού. Οι πλέον απίθανες θεωρίες, ιδεολογίες, δόγματα και αιρέσεις, περισσότερο ή λιγότερο επεξεργασμένες, διεκδικούν την αφοσίωση του ανθρώπου της μετανεωτερικότητας και τη νοηματοδότηση της ύπαρξης του. Μυστικισμός, επιστροφή των (μη κατεστημένων) θρησκειών, New Age, συνωμοσιολογία, πολιτικός εξτρεμισμός όλου του φάσματος, καθώς και κάθε είδους σεχταρισμός και κοινοτισμός (tribalism)- η λίστα δεν έχει τελειωμό. Ουσιαστικά, μέσα από αυτή την καταφυγή στο παράλογο, ο μετανεωτερικός άνθρωπος επιχειρεί να δώσει διέξοδο στα υπαρξιακά άγχη των σύγχρονων κοινωνιών της ανασφάλειας και της διακινδύνευσης (risk societies), να αποκαταστήσει το κομένο νήμα της ύπαρξης του. Προσπαθεί να απαντήσει στις κρίσεις ταυτότητας που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, παρακάμπτοντας τους περιορισμούς του Ορθού Λόγου, αντιδρώντας στην απομυθοποίηση, στο «ξεμάγεμα του κόσμου»[26]. Από μία άποψη, αναζητεί μία ιδεατή πρωτοχριστιανική κοινοβιακή γαλήνη, η οποία εκφράζεται με το νεοστωικισμό και τη σωτηριολογία των ημερών, επιδιώκοντας τη μετάθεση του έργου της ελευθερίας. Για μία ακόμη φορά, καθώς οι βεβαιότητες της Ιστορίας και τα κοσμοείδωλα του Πολιτισμού καταρρέουν, καθώς οι παγιωμένες συμμετρικές σχέσεις (τακτικό παίγνιο) δίνουν σταδιακά τη θέση τους στις αφετηριακές αξιακές επιλογές (στρατηγικό παίγνιο), το άτομο καλείται να αποκαταστήσει μία νέα ισορροπία με το κοινωνικό, να αντικαταστήσει τον θρυμματισμένο καθρέπτη, να δημιουργήσει νέους μύθους. Μύθους, όμως, που θα του επιτρέψουν να συμπορευθεί με την αβεβαιότητα, να αντιμετωπίσει την αμηχανία και το άγχος που γεννά η ελευθερία.[27] Που θα του δώσουν τα απαιτούμενα εφόδια ώστε να πορευθεί μέσα στις σύγχρονες κοινωνίες, στις κοινωνίες «για γερά νεύρα». Δύσκολα θα επιτύχει να αναδειχθεί σε νιτσεϊκό Υπεράνθρωπο. Ας προσπαθήσει τουλάχιστον να λειτουργήσει ως άλλος Χαρούμενος Σίσυφος του Καμύ που, πρόθυμα αποδεχόμενος το βάρος της ύπαρξης (του), θα κατακτήσει την πολυπόθητη ισορροπία με τον εαυτό και το περιβάλλον του. [1] Ανάμεσα τους ξεχωρίζει ο Max Stirner, ο οποίος στο έργο του The Ego And His Own (1844) περιγράφει έναν ριζοσπαστικό ατομικισμό σύμφωνα με τον οποίον τίποτε αντικειμενικό δεν υφίσταται έξω από το άτομο καθεαυτό. [2] «Μπωντριγιάρ: Το Υποκείμενο και το Αντίγραφο του», στο: Ατομικισμός: Η Μεγάλη Επιστροφή (Συλλογικό), Ροές, Αθήνα, 1990, σ.18-19. [3] Χρήσιμη είναι εδώ η αντιπαραβολή με την persona, την μάσκα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, την έννοια των πολλαπλών προσωπείων. Επίσης, βλ. Μ. Μaffesoli, «Οι Φυλές Επί Σκηνής», στο: Ibid., σ.65-66. [4] Διόλου τυχαία, ο βρετανός ιστορικός Eric Hobsbawm χαρακτηρίζει, πετυχημένα, τον 20ο αιώνα ως τον «σύντομο αιώνα». [5] Ayn Rand (1905-1982): Διάσημη αμερικανίδα μυθιστοριογράφος ρωσικής καταγωγής, θεμελειωτής του φιλοσοφικού ρεύματος του «αντικειμενισμού» (Objectivism), κύριες συνιστώσες του οποίου αποτελούν ο καπιταλισμός, ο εγωισμός (egoism), και η λογική (reason). Ο ομπτζεκτιβισμός άσκησε σημαντική επιρροή στους αμερικανούς «φιλελευθεριστές». Η στάση της αναδεικνύεται με θαυμάσιο τρόπο μέσα από τα μυθιστορήματα της, We the Living (1936), The Fountainhead (1943), Atlas Shrugged (1956). [6] Πραγματικά, η παραγνώριση από το κίνημα του Διαφωτισμού, από ορισμένες πλευρές, βαθύτερων στρωμάτων της ανθρώπινης ύπαρξης κινητοποίησε αντίρροπες δυνάμεις, που τον 18ο αιώνα εκφράστηκαν με το κίνημα του Ρομαντισμού. [7] Ας μην παραγνωρίζεται το γεγονός πως η μαρξιανή θεωρία είναι γνήσιος απόγονος του Διαφωτισμού. [8] Ο αλτρουισμός, στενά συνδεδεμένος με τα θρησκευτικά προτάγματα, προτρέπει τον άνθρωπο να «αναλίσκεται». [9] Δεν μοιάζει συμπτωματικό το γεγονός πως, η έννοια της «προόδου», όπως άλλωστε και της «κρίσης», γνωρίζουν ευρεία χρήση τον 19ο αιώνα, παράλληλα με την καθολική επικράτηση της γραμμικής πορείας της ιστορίας. Στην κληρονομιά του Διαφωτισμού συμπεριλαμβάνεται η διάδοση της «θρησκείας της προόδου» (Conan), η οποία λειτούργησε ως μία «υπόσχεση του μέλλοντος» και αποτελεί τον τέταρτο καταρρέοντα μύθο της εποχής μας. Βλ. σχετικά: Eric Conan, «Μέλλον: μια περιπέτεια υψηλού κινδύνου», «Καθημερινή», 25/6/2000, σ.63 (αναδημοσίευση από «L? Express»). Ο Condorcet,για παράδειγμα, προσεγγίζει τις «εποχές της ιστορίας» ως πολιτιστικά στάδια μίας συνεχούς προόδου, με τις όποιες αποκλίσεις, με βάση το ανθρώπινο πνεύμα. [10] Κατ? αντιπαράθεση με τον «μεθοδολογικό νομιναλισμό» (ονοματοκρατία- μεθοδολογική προϋπόθεση του ατομικισμού, όπου οι έννοιες δεν έχουν αντικειμενική «ουσία», αλλά εξαρτώνται από το «όνομα», τις λέξεις που τους αποδίδουν τα άτομα). Μία χρήσιμη αντιπαραβολή με τον πλατωνικό οντολογισμό γίνεται από τον Karl Popper στο έργο του, Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της, τόμος Ι, Δωδώνη, 1980 [1945]. [11] Για να θυμηθούμε τον αφορισμό του Marshall McLuhan, «πρώτα διαμορφώνουμε τα εργαλεία μας, και έπειτα αυτά διαμορφώνουν εμάς.» [12] Χρήσιμη είναι εδώ η υπόμνηση του τρόπου χρησιμοποίησης της έννοιας του ιδιώτη στην αρχαία Ελλάδα, όπου ενείχε το χαρακτήρα του άχρηστου πολίτη. [13] Marc Ferro, «Η Βιογραφία, αυτή η Ανάπηρη της Ιστορίας», στο Ατομικισμός, op. cit., σ.210-216. [14] Ayn Rand, ?Faith and Force- The Destroyers of the Modern World?, στο Philosophy: Who Needs It, Signet, 1984, σ.58. [15] Ibid., σ.59. [16] Ibid., σ.60. [17] Όρος δανεισμένος από τον E.R. Dodds και το βιβλίο του, Εθνικοί και Χριστιανοί σε μια Εποχή Αγωνίας, Αλεξάνδρεια, 1995. [18] Πρόκειται για την ασυνείδητη αναφορά σε σύμβολα που προσδιορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις. [19] Julien Freund, «Από την Κρίση στη Σύγκρουση», «Οικονομικός Ταχυδρόμος», 30/12/93, σ.95. [20] E.R. Dodds, op. cit., σ.203. Κατ? ανάλογο τρόπο, ο C. Jung παρατηρεί πως «πολύ πριν το 1933 υπήρχε ήδη ελαφριά μυρωδιά καμένου στον αέρα», αναφερόμενοςστο πνευματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο έκανε την εμφάνιση του το ναζιστικό κίνημα. (ibid., σ.23) [21] Τα διάφορα ρεύματα γνωστικισμού και πρώιμου χριστιανισμού «μπόλιασαν» την πνευματική ατμόσφαιρα της εποχής με περιφρόνηση για την ανθρώπινη κατάσταση, αισθήματα ενοχής, έχθρα προς τη φθαρτή ύλη και το σώμα, μεταξύ άλλων, συντελώντας κατ? αυτόν τον τρόπο στην ανάπτυξη (ή μήπως στη γέννηση;) της κρίσης. Δες σχετικά, E.R. Dodds, ibid., κεφ.1. [22] Pauline Rosenau, ?Internal Logic, External Absurdity: Post Modernism in Political Science?, ?Paradigms?, vol.4, no.1, σ.40. [23] Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Allan Bloom (The Closing Of The American Mind, 1987), αναφερόμενος στη κυριαρχία του σχετικισμού στα αμερικανικά πανεπιστήμια από το 1967 κι? έπειτα, το αμερικανικό μυαλό έκλεισε διότι κατέστει υπέρμετρα ανοικτό. [24] Edward N. Luttwak, ?From Homer To The Unabomber?, ?Foreign Affairs?, vol.76, no.1, Jan/Feb 1997, σ.158. [25] Τέτοιες στάσεις δεν θα πρέπει να συγχέονται με την κριτική σκέψη ή με μορφές φιλοσοφικού συντηρητισμού, η διανοητική μετριοπάθεια των οποίων υπήρξε κάτι περισσότερο από χρήσιμη στην ιστορία των ιδεών και στην πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών. [26] Βλ. σχετικά: Δημήτρης Δημητράκος, «Νεορθοδοξία και Χριστιανομαρξισμός», στο: Ενάντια Στο Ρεύμα, Παπαζήσης, Αθήνα, 1988, σ.101. [27] Όπως παρατηρεί ο Aldus Huxley, «οι χειρότερες δυσκολίες του ανθρώπου αρχίζουν από τη στιγμή που μπορεί να κάνει ό,τι θέλει». (Παρατίθεται στο: E.R. Dodds, Οι Έλληνες και το Παράλογο, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1996, σ.147.) * Κεφάλαιο από το υπό έκδοση βιβλίο "Ριζοσπαστικός Ατομικισμός".