From the Archives: Ο Χάγιεκ και "Ο Δρόμος προς τη Δουλεία"

Καθώς συμπληρώνονται εξήντα χρόνια από την πρώτη έκδοση του «Δρόμου Προς τη Δουλεία» (The Road to Serfdom), έργου του σημαντικού αυστριακού διανοητή Φρίντριχ φον Χάγιεκ (1899-1992), του Κάρολου Μαρξ του φιλελευθερισμού, σύμφωνα με τον Γάλλο συγγραφέα Γκυ Σορμάν, αξίζει να αφιερώσουμε λίγες γραμμές στο έργο του και την επίδραση που άσκησε στον εικοστό αιώνα. Ο Χάγιεκ, εκκινώντας από αυτό, αναδείχθηκε στον επιφανέστερο εκπρόσωπο της μεταπολεμικής αναβίωσης του κλασσικού φιλελευθερισμού. Έναν φιλελευθερισμό που, σύμφωνα με τη περίφημη φράση του Τζων Γκραίη, τραυματίστηκε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και σκοτώθηκε στον Δεύτερο. Ο «Δρόμος προς τη Δουλεία» (εκδόσεις ΚΠΕΕ, 1985, 335 σελ.), γνώρισε τεράστια επιτυχία στον αγγλοσαξονικό κόσμο, και αποτέλεσε σύμφωνα με την επιθεώρηση Foreign Affairs ένα από τα πέντε σημαντικότερα οικονομικο-κοινωνικά έργα των τελευταίων εβδομήντα πέντε χρόνων. Στο έργο αυτό, ο Χάγιεκ ακολουθώντας τη σκέψη του Χιουμ πως «σπάνια η ελευθερία, οποιουδήποτε είδους, χάνεται δια μιας», μελετά τη σχέση ατομικής ελευθερίας και κολεκτιβισμού, εξετάζει τις σοσιαλιστικές ρίζες του ναζισμού και τις ολοκληρωτικές τάσεις που ενυπάρχουν σε κάθε μορφή κολεκτιβισμού, δεξιού ή αριστερού, καθώς και τους κινδύνους που αυτές συνεπάγονται για την ελευθερία των ατόμων. Το μήνυμα του έργου είναι ξεκάθαρο: Ο έλεγχος των οικονομικών στόχων συνεπάγεται τον έλεγχο κάθε πλευράς της ανθρώπινης ζωής. Η σκέψη του Hayek επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το τον Σκωτικό Διαφωτισμό και τον φιλοσοφικό εμπειρισμό των σημαντικών εκπροσώπων του (Φέργκιουσον, Άνταμ Σμιθ, Χιουμ) καθώς και τους Έντμουντ Μπερκ, Τοκβίλ, Μοντεσκιέ και J.S Mill. Στρέφεται κύρια κατά των υπερβολών του καρτεσιανού ορθολογισμού, που οδηγεί σε αυτό που αποκαλεί ορθολογικό κονστρουκτιβισμό, την αντίληψη δηλαδή πως το σύνολο της κοινωνικής ζωής μπορεί να αναχθεί σε κοινωνικούς νόμους εύκολα κατανοήσιμους. Αντίληψη που με τη σειρά της ενισχύει τον πειρασμό της κοινωνικής μηχανικής και συνιστά την Ύβρη του Λόγου, χαρακτηριστικό παράδειγμα της οποίας υπήρξε η σκέψη του Ζαν Ζακ Ρουσσώ και των Γάλλων φυσιοκρατών. Ο αγνωστικιστής Χάγιεκ τοποθετεί στο κέντρο της ανάλυσής του τη διανοητική μετριοπάθεια, θεωρώντας πως ο κονστρουκτιβισμός αποτελεί αλαζονικό ανθρωπομορφισμό, μοιραία πλάνη (για να θυμηθούμε το έργο του «Η Μοιραία Έπαρση» (The Fatal Conceit-1988), από την οποία υποφέρει το σύνολο σχεδόν της σοσιαλιστικής θεωρίας. Σε γενικές γραμμές, η φιλοσοφία του Χάγιεκ αρθρώνεται γύρω από τον κριτικό Λόγο, την αυθόρμητη τάξη, τη σημασία της παράδοσης στην κοινωνική εξέλιξη, την ανθρώπινη δράση αντί του ανθρώπινου σχεδιασμού. Το 1950 μεταβαίνει στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, καταλαμβάνοντας την έδρα Κοινωνικής Σκέψης, όπου και θα παραμείνει έως το 1962. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα παραγωγικό διάστημα μέσα στο οποίο πλούτισε το συγγραφικό του έργο με σημαντικά έργα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν το «Η Αντίστροφη Επανάσταση της Επιστήμης» (The Counter-Revolution of Science- 1952) και το μνημειώδες «Σύνταγμα της Ελευθερίας» (The Constitution of Liberty- 1960). Το 1974 μοιράζεται το Νομπέλ Οικονομικών μαζί με τον, Σουηδό σοσιαλιστή και πολέμιο του, Γκούναρ Μυρντάλ. Η επιλογή του, σε μία μάλιστα εποχή διεθνούς κυριαρχίας της σοσιαλδημοκρατίας, αποτέλεσε έκπληξη για την αριστερή διανόηση, για την οποία ο Χάγιεκ δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένας «προφήτη στην έρημο» (Χομπσμπάουμ). Το έργο του Χάγιεκ δεν περιορίστηκε στον ακαδημαϊκό χώρο. Εξίσου σημαντική υπήρξε η συνεισφορά του στο πεδίο του ανταγωνισμού των πολιτικών ιδεών. Έχοντας συνειδητοποιήσει τη δύναμη των ιδεών και δεν άργησε να αποτελέσει το πρότυπο του μαχόμενου φιλελεύθερου διανοούμενου. Υπήρξε εμπνευστής της περίφημης Mont Pelerin Society (1947), στους κόλπους της οποίας συγκαταλέγονταν σημαντικές προσωπικότητες της φιλελεύθερης διανόησης, ενώ συνέβαλε στη δημιουργία σημαντικών «δεξαμενών σκέψης» (think-tanks), όπως το Institute of Economic Affairs, το Cato Institute και το Atlas Foundation. Ο Χάγιεκ συνέβαλε όσο κανένας άλλος στο να αντιστραφεί το κυρίαρχο διανοητικό ρεύμα του κρατικού κεϋνσιανού παρεμβατισμού. Η επιρροή του ιδιαίτερα σε αυτό που έγινε γνωστό τη δεκαετία του ?80 ως Συντηρητική Επανάσταση, κύρια στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία, υπήρξε καθοριστική. Για την Μάργκαρετ Θάτσερ, όλες οι απαντήσεις βρίσκονταν στις σελίδες του περίφημου βιβλίου του The Constitution of Liberty. Στις μέρες μας η σκέψη του Χάγιεκ παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη. Οι αναλύσεις του σε μια εποχή που η ανοικτές κοινωνίες απειλούνται από ένα ευρύ ιδεολογικό μέτωπο μισαλλοδοξίας και πνευματικού ταλιμπανισμού, όπου «όλες οι αντιφιλελεύθερες δυνάμεις συνασπίζονται εναντίον οποιουδήποτε είναι φιλελεύθερος», μας βοηθούν να κατανοήσουμε μια σειρά φαινόμενων, από την διεθνή τρομοκρατία έως το πολύμορφο κίνημα της αντιπαγκοσμιοποίησης, ενώ στα καθ? ημάς εξηγεί την παράδοξη συμπόρευση του θρησκευτικού εθνικολαϊκισμού και του δογματικού παλαιομαρξισμού, που εύστοχα χαρακτηρίστηκε ως φαιοκόκκινη συμμαχία. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, συμβάλουν στην αποδόμηση των διαφόρων θεωριών περί του τέλους της ιστορίας και των ιδεολογιών, καθώς και της Γραμμικής πορείας της Ιστορίας (αντίληψη που ο Πόππερ περίγραψε ως ιστορικισμό) και καλούν σε εγρήγορση και προβληματισμό, απέναντι στο κυρίαρχο ρεύμα της πολιτικής απάθειας και της διανοητικής νωθρότητας. Σύμφωνα με τα λόγια του Λόρδου Άκτον, σε όλους τους καιρούς, οι ειλικρινείς φίλοι της ελευθερίας υπήρξαν λίγοι, και οι θρίαμβοί της οφείλονται σε μειονότητες. Τα τελευταία εξήντα χρόνια οι σύγχρονες κοινωνίες βάδισαν σε μεγάλο βαθμό τον δρόμο προς την ελευθερία και την υλική ευημερία. Σήμερα αναγνωρίζεται πως ο Hayek και το έργο του συνέβαλαν σε αυτό όσο λίγοι. * Δημοσιεύτηκε στην "Απογευματινή της Κυριακής" (31-10-2004, σελ. 51).