From the Archives: Ο Popper και οι Εχθροί της Ανοικτής Κοινωνίας

Καθώς πλησιάζουμε χρονικά στη συμπλήρωση δέκα ετών από τον θάνατο του Karl Popper (28/6/1902-17/9/1994) έρχεται αναπόφευκτα στη μνήμη μας ο λόγος ενός θαρραλέου στοχαστή που υπερασπίστηκε με συνέπεια την κοινωνία της ελευθερίας, ασκώντας δριμεία κριτική στις κυρίαρχες φιλοσοφικές και πολιτικές ιδέες του καιρού του. Πέρα από το καθολικά αναγνωρίσιμο έργο του στο χώρο της μεθοδολογίας των επιστημών που σχηματικά εκφράζεται με τον κριτικό ορθολογισμό, εξίσου σημαντικό, αν και λιγότερο προβεβλημένο στη χώρα μας, είναι το έργο του μεγάλου αυστριακού διανοητή στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας. Επηρεασμένος από τους Ίωνες φιλοσόφους (Θαλής, Αναξίμανδρος) και τους Προσωκρατικούς, τον Ξενοφάνη και τον Παρμενίδη, μετέφερε τις βασικές αρχές τους στο πεδίο της πολιτικής επιχειρώντας να σχηματοποιήσει τις βάσεις μίας κοινωνίας ελευθερίας και ισότητας, μίας κοινωνίας που στηρίζεται στην ατομική ευθύνη και τις ελεύθερες επιλογές. Έχοντας εγκαταλείψει τη Βιέννη την περίοδο της ανόδου του ναζισμού, εγκαταστάθηκε, μετά από μια σύντομη παραμονή στη Νέα Ζηλανδία, στη Βρετανία και την περίφημη London School of Economics όπου κατέλαβε την έδρα της Λογικής και παρέμεινε έως το 1969. Μέλος του αρχικού πυρήνα της Mont Pelerin Society, την πρωτοβουλία της ίδρυσης της οποίας είχε ο Hayek, συγκαταλέγεται, σύμφωνα με τον βιογράφο του Keynes, Robert Skidelsky, ανάμεσα στους πέντε επιφανέστερους εκπροσώπους του αντικολλεκτιβισμού, μαζί με τους Hayek, Schumpeter, Keynes και Beveridge. Το περίγραμμα της πολιτικής σκέψης του Popper δίνεται στο έργο που εξέδωσε το 1945 με τίτλο Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της (The Open Society and Its Enemies, εκδόσεις Δωδώνη, 1991, τόμοι I & II). Πραγματικά το κεφαλαιώδες αυτό έργο μαζί με το σύγχρονό του (1944) έργο του Hayek Ο Δρόμος προς τη Δουλεία (ΚΠΕΕ, Αθήνα, 1985) αποτέλεσαν την επιτομή της φιλελεύθερης πολεμικής απέναντι στον μεθοδολογικό και φιλοσοφικό ντετερμινισμό (determinism) που αποτελούν τα θεμέλια των τυραννικών και δογματικών θεωριών. Διόλου τυχαία οι δύο σημαντικοί άνδρες συνδέθηκαν με στενή φιλία που οι μεταξύ τους εγωισμοί ίσως δεν επέτρεψαν να καλλιεργηθεί και να αναδειχθεί περισσότερο. Ο ίδιος ο Popper αναφέρει στην Αυτοβιογραφία του (Unended Quest) ότι ο Hayek προσέφερε αποφασιστική βοήθεια στην εξεύρεση εκδότη για την Ανοικτή Κοινωνία ενώ τον βοήθησε και στη διασφάλιση της θέσης του λέκτορα στο LSE. Ο Popper αφιέρωσε στον Hayek το έργο του Conjectures and Reflections (1963) και αυτός ανταπέδωσε στο δικό του Studies in Philosophy, Politics and Economics (1967). Ο Popper σε επιστολή του χαρακτήρισε τον Hayek «πατρική φιγούρα» και ήταν αυτός στον οποίο έδωσε το τελικό κείμενο της Ανοικτής Κοινωνίας μόλις το ολοκλήρωσε. Αναμενόμενα ο Hayek με τη σειρά του παρατήρησε ότι παρουσίαζε εντυπωσιακές ομοιότητες με τον Δρόμο προς τη Δουλεία που ετοίμαζε εκείνο τον καιρό, αν και κυκλοφόρησε πρώτο. Η κριτική του Popper στρέφεται κατά των βασικών γνωρισμάτων όλων των ανελεύθερων θεωριών. Κύρια του ιστορικισμού, δηλαδή της ιδέας ότι η ιστορία έχει συγκεκριμένη κατεύθυνση (Η Φτώχεια του Ιστορικισμού-The Poverty of Historicism, 1957). Ουσιαστικά πρόκειται για μια αν-ιστορική προσέγγιση που υποβαθμίζει την ατομική βούληση και το ρόλο της στη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων. Συχνά δε λειτουργεί και ως μία μορφή αυτοεκπληρούμενης προφητείας, στο βαθμό που παρακινεί να ενεργούν κατά τρόπο που καθιστά το «αναπόφευκτο» της θεωρίας μία πιθανότητα της πραγματικότητας. Ακόμη, ο Popper υπήρξε σφοδρός επικριτής του οργανικισμού, της αντιμετώπισης δηλαδή μίας δοσμένης κοινωνίας ως ενιαίου συνόλου, αποτελεί ίσως το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα των ολοκληρωτικών ουτοπιών. Σε αυτό το πλαίσιο το άτομο αντιμετωπίζεται ως ένα όργανο, ένα γρανάζι σε μηχανή. Μεταβάλλεται από υποκείμενο-φορέα της ιστορικής εξέλιξης σε αντικείμενο της Ιστορίας. Συνακόλουθα αναπτύχθηκαν τα Μεγάλα Σχέδια (Grand Designs) της Ιστορίας, ολοκληρωτικά σχέδια κοινωνικής μηχανικής (social engineering, που ο Popper αποκαλεί ουτοπική), που στοχεύουν στη λεπτομερειακή ρύθμιση κάθε πτυχής της κοινωνικής δραστηριότητας, με απώτερο στόχο τη ριζική μεταβολή της κοινωνικής πραγματικότητας. Ίσως όμως το πλέον χαρακτηριστικό γνώρισμα δεν είναι άλλο από το σωτηριολογικό πνεύμα, που ο βρετανός φιλόσοφος Edmund Burke αποκαλούσε «ανθρωποκτόνο φιλανθρωπία» (homicidal philanthropy). Πραγματικά, από τον Πλάτωνα έως τον Μαρξ, η ουτοπιστική σκέψη ευαγγελίζεται μία αποκαλυπτική επανάσταση, έναν σωτηριολογικό ριζοσπαστισμό. Οι οπαδοί τους διακατέχονται από έναν ιεραποστολικό ζήλο, ένα πνεύμα φιλανθρωπίας που τελικά ο δογματισμός του τον καταντά επιζήμιο για τους αποδέκτες του, αλλά και για τους ίδιους τους φορείς του. Στις μέρες μας το έργο του Popper αποκτά ξανά τραγική επικαιρότητα καθώς οι ανοικτές κοινωνίες βάλλονται για μια ακόμη φορά από τους ποικιλώνυμους εχθρούς τους που ευαγγελίζονται ανεδαφικά ουτοπικά σχέδια. Η ισλαμική φονταμενταλιστική τρομοκρατία, το φρικτό πρόσωπο της οποίας αποκαλύπτεται ξανά, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η βίαιη απόρριψη της ελεύθερης στοχοθεσίας των ατόμων, ο καταναγκασμός της βούλησής τους, η άρνηση της ίδιας της ύπαρξής τους. Ο Popper επεσήμανε τις στρεβλές αρχές που διέπουν τα θολά κοινοτιστικά οράματα των κάθε λογής ουτοπιστών και τους κινδύνους που αυτές εγκυμονούν. Οι σύγχρονοι ισλαμιστές τρομοκράτες δεν αποτελούν εξαίρεση. Για τους προσεκτικούς παρατηρητές των γεγονότων είναι φανερό πως, πρωταρχικός στόχος της ισλαμικής τρομοκρατίας δεν είναι η αμερικανική εξωτερική πολιτική αλλά ο δυτικός τρόπος ζωής και οι ανοικτές κοινωνίες που τον ενσαρκώνουν. Είναι η συνειδητή προσπάθεια καταστροφής του πλουραλισμού, της ανεκτικότητας και της διαφορετικότητας. Άλλωστε οι κοσμικές κυβερνήσεις της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής αποτελούν διακηρυγμένο στόχο τους. Όπως άλλωστε και όλοι όσοι δεν εντάσσονται στο σχέδιο της επικράτησης της δικής τους ανιστορικής εκδοχής του ισλαμικού νόμου, για την τελική επικράτηση του οποίου είναι απόλυτα πεισμένοι. Φυσικά η ανοικτή κοινωνία έχει εχθρούς, δεν προσδιορίζεται όμως από αυτούς, όπως λανθασμένα λειτουργούν οι ιδεοληπτικές μανιχαϊστικές εμμονές των αμερικανών νεοσυντηρητικών που διαμορφώνουν την ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Έτσι λοιπόν, η ορθή απάντηση απέναντι στις ωμές πράξεις βίας των τρομοκρατών, πέρα από την προφανή επίδειξη μηδενικής ανοχής και ανελέητης καταδίωξης των ενόχων και των συνεργατών τους, δεν μπορεί να είναι η συλλογική καταδίκη του μουσουλμανικού κόσμου στο πνεύμα της «σύγκρουσης των πολιτισμών» του Samuel Huntington, ούτε φυσικά η επιχειρούμενη περιστολή ατομικών δικαιωμάτων και η επέκταση των εξουσιών του κράτους στο όνομα της συλλογικής ασφάλειας. Αντίθετα, η δημοκρατία πρέπει κάθε στιγμή να αποδεικνύει την ηθική ανωτερότητά της απέναντι στους αυτόκλητους σωτήρες και τα τυραννικά τους δόγματα. Ή για να το πούμε διαφορετικά, χρησιμοποιώντας τα λόγια του Jean Marie Colombani στον Le Monde, τα προβλήματα της δημοκρατίας επιλύονται με περισσότερη δημοκρατία. Χρέος όλων όσοι συνεχίζουν να πιστεύουν στο πρόταγμα της ελευθερίας είναι να ορθώσουν το ανάστημά τους βάζοντας φραγμό στο νέο δρόμο προς τη δουλεία που επιδιώκει με λύσσα να διανοίξει η διεθνής τρομοκρατία και να στηρίξουν τον Ορθό Λόγο απέναντι στην απειλή στον βάρβαρο ολοκληρωτισμό των εχθρών της ανοικτής κοινωνίας. Και το έργο του Karl Popper στέκεται πολύτιμος οδηγός τους.

*Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Δικτύου Ελευθερίας (www.libertynet.gr, 30-3-2004).