Τα Όρια της Ελευθερίας και το "Δικαίωμα να Προσβάλεις"

«Η ελευθερία είναι το μοναδικό πράγμα που δεν μπορείς να έχεις εκτός αν είσαι πρόθυμος να το παραχωρήσεις στους άλλους.»
William Allen White


Τα πρόσφατα γεγονότα στο Birmingham της Μεγάλης Βρετανίας, που οδήγησαν στη ματαίωση του θεατρικού έργου της Σιχ συγγραφέως Gurpreet Kaur Bhatti, με τίτλο Behtzi (Ατίμωση), προς αποφυγή βίαιων επεισοδίων από «προσβεβλημένους» Σιχ, οι οποίοι δεν δίστασαν να απευθύνουν στους συντελεστές της παράστασης απειλές κατά της ζωής τους, οφείλουν να μας προβληματίσουν ιδιαίτερα καθώς δεν αποτελούν μεμονωμένο περιστατικό που αφορά την τοπική κοινωνία.

Στην παραδοσιακή ευρωπαϊκή χώρα της ανεκτικότητας, την Ολλανδία, τον περασμένο Νοέμβριο, πληροφορηθήκαμε την δολοφονία του σκηνοθέτη Theo Van Gogh, με αφορμή την ταινία του που κατηγορούσε το Ισλάμ για βίαιη συμπεριφορά προς τις γυναίκες.

Σε μια πρωτοφανή προσπάθεια πρόληψης πιθανών εστιών «προσβολής», η Ολλανδική Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία συνέταξε κατάλογο με συνθήματα και σύμβολα, τα οποία απαγορεύεται να προβάλλονται στα γήπεδα της χώρας. Από την πλευρά του, ο ποδοσφαιρικός σύλλογος Άγιαξ, γνωστός για τους δεσμούς του με την εβραϊκή κοινότητα, επιχειρεί να απo-εβραιοποιήσει την ομάδα, προκειμένου να περιορίσει την αντι-εβραϊκή στάση των οπαδών των άλλων ομάδων, που έχει γίνει κάτι περισσότερο από ενοχλητική.

Τα παραπάνω γεγονότα, μικρός αριθμός μίας μακράς και αυξανόμενης λίστας, αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στο βαθμό που δεν αφορούν τις γνωστές θεοκρατικές κοινωνίες του πνευματικού ταλιμπανισμού, αλλά αντίθετα δυτικές φιλελεύθερες κοινωνίες που παραδοσιακά διακρίνονται για την ανεκτικότητά τους.

Τίθεται λοιπόν το απλό όσο και κρίσιμο ερώτημα: Είναι δυνατό να συνδυαστεί η ελευθερία της έκφρασης με την αποφυγή της προσβολής αυτών οι οποίοι ενδεχομένως θίγονται από τα προϊόντα της ελεύθερης έκφρασης;

Η απάντηση είναι αρνητική.


Ανεκτικότητα και ηθικός σχετικισμός

Οι αμήχανες προσπάθειες συγκερασμού των παραπάνω στόχων φαίνεται να καταλήγουν σε διάφορες μορφές αυτολογοκρισίας που συχνά παίρνουν την μορφή της «πολιτικής ορθότητας» (political correctness). Στη βάση αυτών των πρακτικών εδρεύει ένας ηθικός σχετικισμός, απότοκος μίας παράξενης σύνθεσης του κλασσικού φιλελεύθερου σεβασμού στη διαφορετικότητα και ενός μεταμοντέρνου ρελατιβισμού (postmodern relativism). Ένας ηθικός σχετικισμός που απειλεί τα ίδια τα θεμέλια των σύγχρονων δημοκρατιών, καθώς εμμέσως νομιμοποιεί κάθε λογής δογματισμούς.

Ενάντια στην επικράτηση της πολιτικής ορθότητας που σαρώνει τα αμερικανικά, κυρίως, πανεπιστήμια- χώροι που θα έπρεπε να αποτελούν εστίες ανεμπόδιστης και απεριόριστης κριτικής, το αμερικανικό ίδρυμα Foundation for Individual Rights in Education (FIRE) υπερασπίζεται ακόμη και το «δικαίωμα να προσβάλεις» («Defending the right to offend», www.thefire.org).

Ένα δικαίωμα που προβάλει ο γνωστός σε όλους κωμικός ηθοποιός Rowan Atkinson («Μαύρη Οχιά», «Mr. Bean»), παίρνοντας ενεργά μέρος στην καμπάνια ενάντια στα σχέδια της κυβέρνησης Μπλερ να χαρακτηρίσει ως αδίκημα την πρόκληση θρησκευτικού μίσους. Το δικαίωμα να ασκείς κριτική στις ιδέες κάποιου χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ως μια από τις θεμελιώδεις ελευθερίες των κοινωνιών μας.


Η πρόκληση ως άσκηση ελευθερίας

Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ότι η πρόκληση υπήρξε συνειδητή επιλογή καλλιτεχνών, συγγραφέων και φιλοσόφων, ως άσκηση ελευθερίας, συνειδητής προσπάθειας διεύρυνσης των ορίων της ελευθερίας, και άρα πραγμάτωσης του φιλελεύθερου ιδεώδους της ελεύθερης επιλογής.

Αρκεί να αναλογιστεί κάποιος τα «Άνθη του Κακού» του Baudelaire, τη «Ζυστίν» του De Sade. Τα γυμνά πορτρέτα του Mannet τον 19ο αιώνα. Τα καμπαρέ των Ντανταϊστών στη Ζυρίχη των αρχών του 20ου αιώνα. Ακόμη και τα θεατρικά έργα του Αριστοφάνη. Ακόμη και την «Πάπισσα Ιωάννα» του δικού μας Εμμ. Ροΐδη. Σε τι στόχευαν οι δημιουργοί τους, και σε τι συνίσταται μέρος της καλλιτεχνικής τους αξίας, εάν όχι στη συμβολική αντιπαράθεση με τις δυνάμεις της πουριτανικής ηθικολογίας, της στενομυαλιάς και του πολιτικού αυταρχισμού;


Ο πλουραλισμός των αξιών και η ενότητα στη διαφορετικότητα

Ας θυμηθούμε τον Isaiah Berlin, ο ποίος επισήμανε ότι, το βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων κοινωνιών είναι η σύγκρουση συμφερόντων και όχι η αυτόματη συναίνεση και συμφωνία. Τα άτομα καλούνται να επιλέξουν συχνά ανάμεσα σε αντικρουόμενες αξίες, πολλές φορές αξίες που οι ίδιοι αποδέχονται.

Από την άλλη πλευρά, η συμφωνία δεν μπορεί να είναι επιβαλλόμενη. Άλλωστε, ο ομοιομορφισμός (uniformitarianism) υπήρξε πάντοτε γνώρισμα των κλειστών κοινωνιών και των αυταρχικών καθεστώτων.

Για τον Berlin το ιδεώδες της φιλελεύθερης κοινωνίας πραγματώνει αυτό που ο ίδιος ονόμαζε «πλουραλισμό αξιών» (value pluralism), που δεν πρέπει να συγχέεται με τον ηθικό σχετικισμό, αλλά εκφράζει μια πολυαρχία χωρίς συγκεκριμένη ιεράρχηση.

Στις σύγχρονες πολύ-πολιτισμικές κοινωνίες, όπου ενυπάρχουν διαφορετικές και συχνά αντίθετες ιδέες, αξίες και κουλτούρες, η μόνη λειτουργική πρόταση στο πρόβλημα της αρμονικής συνύπαρξης δεν μπορεί παρά να είναι η ενότητα στη διαφορετικότητα.

Σύμφωνα με τον Berlin, είμαστε καταδικασμένοι να επιλέγουμε και αυτή η επιλογή αποτελεί την ουσία της ελευθερίας. Χρησιμοποιεί τη λέξη «καταδικασμένοι» καθώς γνωρίζει την έμφυτη (;) ροπή του ανθρώπου στις βεβαιότητες, στις παραδοχές. Ο Aldus Huxley συνήθιζε να λέει ότι τα βάσανα του ανθρώπου αρχίζουν από τη στιγμή που βρίσκεται ελεύθερος. Και ο Βολτέρος πίστευε πως, «η αβεβαιότητα είναι δυσάρεστη υπόθεση, η βεβαιότητα είναι όμως ηλιθιότητα». Διόλου τυχαία λοιπόν η στενή σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον ιδεολογικό δογματισμό και τον συντηρητικό πατερναλισμό.


Τα όρια της ευθιξίας

Ο Βολτέρος μοιάζει να μας προσφέρει και μια λειτουργική λύση στο ζήτημα της ελευθερίας του λόγου και της προσβολής αυτών στους οποίους απευθύνεται.

Λέγεται πως κάποτε αυτός ο σπουδαίος φιλόσοφος, και υπέρμαχος της ανεκτικότητας, συνάντησε τον τοπικό αβά και πρόθυμα τον χαιρέτησε. Ο αβάς απορημένος ρώτησε: «Ώστε λοιπόν μιλάμε στον Κύριο;». Και ο Βολτέρος απάντησε ότι, «με τον Κύριο χαιρετιόμαστε αλλά δεν μιλιόμαστε».

Σφοδρή επίθεση λοιπόν στις ιδέες των ατόμων, απόλυτος σεβασμός όμως στην αξιοπρέπεια της προσωπικότητάς τους.

Αποτελεί πραγματικά προσβολή σε ανθρώπους όπως ο Βολτέρος, αλλά και σε νεώτερους όπως ο Salman Rushdie, ο σημερινός συμβιβασμός μας στα κελεύσματα του επιθετικού δογματισμού, η υποχώρηση του Ορθού Λόγου μπροστά στις άναρθρες κραυγές της αλαζονικής αμάθειας. Και είναι αλήθεια θλιβερό οι δυτικές κοινωνίες να καλούνται να υπερασπιστούν εκ νέου τον Διαφωτισμό, δύο αιώνες μετά από την υποτιθέμενη επικράτησή του. Και αυτή τη φορά όχι από τους διακηρυγμένους εχθρούς του, αλλά από τους υποτιθέμενους υποστηρικτές του.

* Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα της Προοδευτικής πολιτικής (www.ppol.gr).