Με τη δύναμη των αριθμών και τη δύναμη των ιδεών

«Θεωρώ τον εαυτό μου φιλελεύθερο.»

Milton Friedman

Ο Καρλ Μαρξ στο έργο του Θέσεις για τον Feuerbach (1845) καταλήγει με τον περίφημο πλέον αφορισμό, «οι φιλόσοφοι έχουν ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους, το ζητούμενο όμως είναι να τον αλλάξουμε». Και λίγοι φιλελεύθεροι διανοούμενοι φαίνεται να συμμερίζονται την παραπάνω άποψη με τον τρόπο που το πράττει ο Milton Friedman. Ακαταπόνητος, ακόμη και σήμερα στην ηλικία των 94 ετών, ο Αμερικανός νομπελίστας οικονομολόγος (1976) ενσαρκώνει το πρότυπο του φιλελεύθερου ακτιβιστή διανοουμένου, μη διστάζοντας να εμπλακεί στις πολιτικές διαμάχες προκειμένου να επηρεάσει τη πολιτική και οικονομική ατζέντα.

Περιοριζόμαστε να αναφέρουμε ριζοσπαστικές και προοδευτικές θέσεις που υπερασπίστηκε με θέρμη κατά καιρούς όπως, μεταξύ άλλων, τα περίφημα κουπόνια εκπαίδευσης (school vouchers), τον ισοσκελισμένο προϋπολογισμό, το δίχτυ ασφαλείας (safety net) και τον αρνητικό φόρο εισοδήματος (negative income tax), την εθελοντική στράτευση, την αποποινικοποίηση της πορνείας και των ναρκωτικών, την αντίθεση του στην προοδευτική φορολογία (flat tax).

Ο «μεγαλύτερος οικονομολόγος του εικοστού αιώνα», σύμφωνα με το περιοδικό Time (7.12.1990), είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για την απαξίωση των κυρίαρχων μεταπολεμικά κεϋνσιανών οικονομικών πολιτικών στο δυτικό κόσμο, κάτι που εκφράστηκε με τον γνωστό μονεταρισμό, που βρήκε τους κύριους εκπροσώπους του στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο (βέβαια, ο μονεταρισμός δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με τον φιλελευθερισμό, αλλά το ζήτημα αυτό ξεφεύγει από το πλαίσιο του παρόντος σημειώματος).

Βέβαια, η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθεί ο Friedman είναι βασισμένη αποκλειστικά στα μακρο-οικονομικά, κάνει ίσως υπερβολική χρήση της στατιστικής ανάλυσης και εμπεριέχει φανερές όψεις ενός λογικού θετικισμού (logical positivism). Ακόμη θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι, η προσέγγιση του είναι από πολιτική σκοπιά μάλλον περιοριστική για την εμβέλεια του φιλελεύθερου μηνύματος ως εναλλακτικής πρότασης κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης, αναμφίβολα όμως ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποδόμηση του κρατισμού.

Στους αντίποδες της προσέγγισης του Friedman τοποθετείται ο, φίλος και συνάδελφος του στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, Friedrich Hayek, ο οποίος προσπάθησε να οικοδομήσει ένα συνεκτικό σύστημα ελευθερίας και μία υπεράσπιση του φιλελεύθερου προτάγματος (βλ. The Constitution of Liberty, 1960) που να ανάγεται σε καθολικές αρχές και αξίες. Έτσι, ο Hayek παρατήρησε πως, «αν ο μονεταρισμός παρουσιαζόταν σαν το αποτέλεσμα συλλογισμού κι όχι απλών αριθμητικών υπολογισμών, θα μπορούσε ν’ αντικρούσει ευκολότερα τις εναντίον του επιθέσεις» (Guy Sorman, Η Φιλελεύθερη Λύση, 1986).

Συνακόλουθα, Friedman και Hayek εκφράζουν δύο διαφορετικές στρατηγικές για τον φιλελεύθερο ακτιβισμό. Έτσι ο Hayek, που πίστευε στη δύναμη των ιδεών και απέδιδε την κυριαρχία του κολλεκτιβισμού στην ηγεμονία των σοσιαλιστών διανοουμένων, έσπευσε να ιδρύσει τη γνωστή Mont Pelerin Society και να συνδράμει στη δημιουργία πλήθους «δεξαμενών σκέψης», που ειδικά στη Μεγ. Βρετανία συνέβαλαν αποφασιστικά στην επικράτηση του θατσερισμού (βλ. Keith Dixon, Οι Ευαγγελιστές της Αγοράς, Πατάκης).

Αντίθετα, ο Friedman, αν και συμμετείχε στη Mont Pelerin Society, επιχείρησε να εκλαϊκεύσει τις φιλελεύθερες αρχές και να απαξιώσει τις κρατικιστικές επιλογές με τη δύναμη της λογικής και της αδιάψευστης πραγματικότητας των αριθμών. Έγινε μάλιστα, μία από τις πλέον γνωστές τηλεοπτικές φιγούρες στις ΗΠΑ, καθώς παρήγε μαζί με τη σύζυγο του Rose, μία σειρά εκπομπών οι οποίες αποτέλεσαν στη συνέχεια τη βάση του γνωστότερου έργου του με τίτλο Ελεύθερος να Διαλέξεις (Free to Choose, 1980- στα ελληνικά κυκλοφόρησε και εξαντλήθηκε από την Ελληνική Ευρωεκδοτική).

Πέρα όμως από τις υπαρκτές διαφορές τους στην προσέγγιση του φιλελεύθερου ιδεώδους, οι δύο τους συνέβαλαν τα μέγιστα στην αναβίωση του φιλελευθερισμού μεταπολεμικά, προκαλώντας και τελικά ανατρέποντας το κυρίαρχο, και φανερά εχθρικό για τις φιλελεύθερες οικονομικές αντιλήψεις, διανοητικό κλίμα της «κατεστημένης γνώσης» (conventional wisdom) της εποχής. Δρόμος μοναχικός, μακρύς και δύσβατος, ο τελικός προορισμός όμως αναμφίβολα αποζημίωσε αμφότερες τις δύο εμβληματικές προσωπικότητες για τον φιλελευθερισμό του εικοστού αιώνα.

Ο Friedman στη συγχαρητήρια επιστολή του στον Hayek με την ευκαιρία της απονομής του βραβείου Nobel Οικονομικών (1974), γράφει χαρακτηριστικά: «Αγαπητέ Fritz, δεν μπορώ να σου πω πόσο ευχαριστημένος είμαι που οι Σουηδοί ξεπέρασαν τις πολιτικές εξαρτήσεις τους τόσο ώστε να αναγνωρίσουν τη συνεισφορά σου. Τους πήρε πολύ βέβαια, και πάλι έφτασαν στα μισά του δρόμου, ακόμη κι αυτό όμως είναι περισσότερο από ότι περίμενα» (Alan Ebenstein, Friedrich Hayek- A Biography, 2001). Ο Friedman αναφερόταν βέβαια στην πρόθεση της Σουηδικής Ακαδημίας να βραβεύσει τον σουηδό ριζοσπάστη οικονομολόγο Gunar Myrdal, ο οποίος τελικά μοιράστηκε το βραβείο με τον Hayek.

Στις μέρες μας, ο Milton Friedman παραμένει φωτεινό παράδειγμα για τη σημερινή γενιά φιλελεύθερων διανοουμένων και πολιτικών, υπογραμμίζοντας την αναγκαιότητα του διαρκούς και επίπονου μόχθου και των ακατάπαυτων και ασυμβίβαστων διανοητικών συγκρούσεων, πέρα από πρόσκαιρες απογοητεύσεις και διαψεύσεις, για την πραγμάτωση της κοινωνίας της ελεύθερης επιλογής. Γιατί όπως συνηθίζει να λέει ο γηραιός διανοητής, «οι κυβερνήσεις δεν μαθαίνουν ποτέ. Μόνο οι άνθρωποι μαθαίνουν».

* Δημοσιεύτηκε στο πλαίσιο αποκλειστικής συνέντευξης του Milton Friedman στο www.e-rooster.gr (21.9.2006).