στα χνάρια του Τοκβίλ

Bernard-Henri Lévy, American Vertigo, Κέδρος, 2007, 354 σελ.

Ο γάλλος πολιτικός στοχαστής Bernard-Henri Lévy, όπως άλλωστε όλοι οι σημαντικοί διανοητές, αρέσκεται να προκαλεί διαφοροποιούμενος από την επικρατούσα άποψη, ήτοι αυτό που οι αγγλοσάξονες αποκαλούν «conventional wisdom». Τα πρώτα δείγματα γραφής του τα έδωσε με τη συμμετοχή του στο ρεύμα των γάλλων νέων φιλοσόφων (nouveaux philosophes) που τη δεκαετία του ’70 άσκησε δριμεία κριτική στη κυριαρχία του μετα-στρουκτουραλισμού (post-structuralism) και την επιρροή του Sartre και του Χάιντεγκερ στη γαλλική Αριστερά. Στοχαστές όπως ο Andre Glucksmann, ο Alain Finkielkraut, ο Pascal Bruckner, ο Alain Minc και βέβαια ο Bernard-Henri Lévy, στις μέρες μας εκφράζουν τις αντιλήψεις μίας φιλελεύθερης Αριστεράς που παίρνει σαφείς αποστάσεις από το δογματισμό και τις απαρχαιωμένες αγκυλώσεις της μαρξιστικής ευρωπαϊκής Αριστεράς.

Σε αυτό το, τριακοστό στα τελευταία τριάντα χρόνια, βιβλίο του, ο BHL (όπως συχνά αποκαλείται) βάζει στο στόχαστρο τις εδραιωμένες αντιλήψεις για τις ΗΠΑ, επιχειρώντας να τις ανατρέψει, σε μια περίοδο μάλιστα που ο ευρωπαϊκός αντιαμερικανισμός- και ειδικά ο γαλλικός- γνωρίζει μεγάλο άνοδο.

Αποδεχόμενος τη πρόταση της αμερικανικής πολιτικής επιθεώρησης Atlantic Montly, ο BHL διένυσε κατά τη περίοδο 2004-2005 δεκαπέντε χιλιάδες μίλια αμερικανικού εδάφους, ακολουθώντας τα χνάρια του γάλλου πολιτειολόγου Alexis de Tocqueville, που πραγματοποιώντας ένα αντίστοιχο ταξίδι είδε στις ΗΠΑ το πρότυπο της δημοκρατικής πολιτείας. Καρπός του ταξιδιού του Tocqueville υπήρξε κατά τα έτη 1835-1840 το σπουδαίο έργο του Η Δημοκρατία στην Αμερική, στο οποίο εξυμνούνται κυρίως η ατομικότητα και η ευημερούσα κοινωνία των πολιτών (civil society), ως προϋποθέσεις της ανοικτής κοινωνίας και της δημοκρατικής πολιτείας.

Ο BHL ακολουθεί στις αναλύσεις του τη διεπιστημονική προσέγγιση χρησιμοποιώντας εργαλεία από τους κλάδους της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της πολιτικής επιστήμης και της πολιτικής φιλοσοφίας, κατά τρόπο μοναδικό. Έτσι, στις γραμμές του βιβλίου συναντούμε ακόμη και αναλύσεις για το φαινόμενο της παχυσαρκίας με αναφορές στην «ύβρη» των αρχαίων Ελλήνων και το έργο του Σοφοκλή.

Το βιβλίο όμως του BHL δεν απευθύνεται μόνο στους ευρωπαίους αναγνώστες του, αλλά πρώτιστα στους αναγνώστες της άλλης πλευράς του Ατλαντικού. Διόλου τυχαία άλλωστε κυκλοφόρησε πρώτα στις ΗΠΑ και έπειτα στον υπόλοιπο κόσμο. Ο BHL θέλησε έτσι να συμμετάσχει στη συζήτηση για την αυτό-εικόνα των αμερικανών, τους τρόπους δηλαδή με τους οποίους βλέπουν τον εαυτό τους. Ίσως άλλωστε σε καμία άλλη χώρα του κόσμου δεν διεξάγεται σήμερα μία τόσο έντονη συζήτηση αναφορικά με τη ταυτότητά της. Σε αυτό το πλαίσιο είναι χρήσιμη η ανάγνωση του βιβλίου του συντηρητικού διανοητή Samuel Huntington με το χαρακτηριστικό τίτλο Ποιοι Είμαστε; - η Αμερικανική Ταυτότητα στην Εποχή μας

Ωστόσο, ο BHL δεν υιοθετεί άκριτα το αμερικανικό μοντέλο. Τουναντίον, στέκεται επικριτικός απέναντι σε πολλές όψεις της αμερικανικής κοινωνίας και πολιτείας. Ο BHL νιώθει ευρωπαίος διατηρώντας την αναγκαία κριτική απόσταση από τις ΗΠΑ. Γνώστης του έργου του Tocqueville, ο συγγραφέας παρατηρεί τις αλλαγές που έχει επιφέρει το πέραμα εκατόν πενήντα χρόνων και διαπιστώνει πως η σημερινή Αμερική δεν αποτελεί το μοντέλο που αναζητούσε ο φιλελεύθερος στοχαστής, το θεματοφύλακα των ιδεών του Διαφωτισμού.

Επισημαίνει τη κυριαρχία του καταναλωτισμού, τη διάχυτη αίσθηση φόβου, τις «πολιτικές της ταυτότητας» (identity politics), τη πολιτική ορθότητα που καταλήγει σε κυριαρχία μειονοτικών ομάδων, το ρόλο της θρησκείας με τη μορφή του μεσσιανισμού στην εξωτερική πολιτική, τη ψηφοθηρική λειτουργία της δημοκρατίας. Οι παρεμβάσεις του συνιστούν πολύτιμα διδάγματα για την Ευρώπη, ειδικά για τον πολύ-πολιτισμό (multiculturalism) στις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες.

Ιδιαίτερα επικριτικός εμφανίζεται ο BHL απέναντι στους νέο-συντηρητικούς που συναντά (Samuel Huntington, Richard Perle, William Kristol και λιγότερο στον Francis Fukuyama) και την επίδραση που άσκησαν στην αμερικανική κοινωνία και εξωτερική πολιτική και τον «ίλιγγο» (vertigo) που ακολούθησε την 11/9.

Πέρα όμως από τις όποιες αδυναμίες του αμερικανικού μοντέλου, στις οποίες ο συγγραφέας δεν χαρίζεται, ο BHL δε διστάζει να χαρακτηρίσει τις ΗΠΑ «μια από εκείνες [τις χώρες] όπου, παρόλα αυτά, εξακολουθείς να αναπνέεις καλύτερα» (σελ. 292).

Και τελικά, ο BHL είναι μάλλον αισιόδοξος για το μέλλον των ΗΠΑ. Οι σημερινές ΗΠΑ δεν μοιάζουν, κατά το συγγραφέα, με τη νομοτελειακά παρακμάζουσα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Συνεχίζουν να διατηρούν σημαντικό ηθικό βάρος, πολιτικό όραμα (το διακρίνει, μεταξύ άλλων, στον Μπάρακ Ομπάμα), εντυπωσιακό πολιτικό ακτιβισμό ομάδων και ατόμων. Απομένει σε μας να δούμε αν το μέλλον δικαιώσει τις εκτιμήσεις του, ανάμεσα τους και τη πρόβλεψη του για την επικράτηση της Χίλαρι Κλίντον στις επερχόμενες αμερικανικές εκλογές.

Τέλος, πρέπει να επισημάνουμε πως η γλώσσα του βιβλίου είναι γοητευτική, ο BHL, πέρα από σημαντικός στοχαστής είναι και ένας πρώτης τάξεως αφηγητής και ο αναγνώστης συχνά έχει την εντύπωση πως περιδιαβαίνει τους αμερικανικούς δρόμους μαζί με το συγγραφέα.

Συμπερασματικά, το American Vertigo συνιστά μια απολαυστική αναγνωστική εμπειρία που αφήνει τελικά τον αναγνώστη, αν μη τι άλλο, πλουσιότερο σε ιδέες και προβληματισμένο για τους τρόπους που διαμορφώνονται και παγιώνονται οι αντιλήψεις του. Κάτι που μέσα στο πληθωρισμό των νέων εκδόσεων των τελευταίων ετών λίγοι μόνο τίτλοι κατορθώνουν να πετύχουν.

Ειδικά ο έλληνας αναγνώστης θα διαπιστώσει την απόσταση που χωρίζει την οπτική ευρωπαίων διανοητών (όπως ο BHL) για τη «μοναδική υπερδύναμη» από τη δική του, που συχνά διαμορφώνεται υπό το πρίσμα του παραμορφωτικού καθρέφτη των εγχώριων ΜΜΕ και της πολιτικής συζήτησης στο τόπο μας που βρίθει μανιχαϊστικών και αφοριστικών απλουστεύσεων.

* Δημοσιεύεται στο 8^ο τεύχος του περιοδικού Presscode.