ο πειρασμός του ολοκληρωτισμού και οι διανοούμενοι

Richard Wolin, Η Γοητεία του Ανορθολογισμού- το ειδύλλιο της διανόησης με τον Φασισμό. Από τον Νίτσε στον μεταμοντερνισμό, εκδόσεις Πόλις, 2007.

Jonah Goldberg, Liberal-Fascism- the secret history of the American Left from Mussolini to the politics of meaning, Doubleday, 2007.

«Η φιλοσοφία πρέπει να είναι η αναζήτηση και όχι η κατοχή της αλήθειας.»

Leo Strauss

Η έλξη των διανοουμένων από την ολοκληρωτική σκέψη είναι ένα φαινόμενο που έχει απασχολήσει επανειλημμένα τους μελετητές της ιστορίας των πολιτικών ιδεών, με κορυφαίο ανάμεσά τους τον σπουδαίο πολιτικό φιλόσοφο Isaiah Berlin. Στη σύγχρονη πολιτική ιστορία είναι μακρά η παράδοση των διανοουμένων που παρείχαν ιδεολογική νομιμοποίηση σε αυταρχικά καθεστώτα και στήριξαν με τις απόψεις τους ολοκληρωτικές και εγκληματικές πρακτικές. Από τον υπαρξιστή φιλόσοφο Martin Heidegger, εμπνευστή του περίφημου ναζιστικού χαιρετισμού και τον θεμελιωτή του σύγχρονου πολιτικού κυνισμού Carl Schmitt, έως τον προπαγανδιστή της στρατευμένης σκέψης (sic) Jean-Paul Sartre και τους σύγχρονους απολογητές του «αντι-ιμπεριαλιστή» Saddam Hussein και των μεταμοντέρνων υπερασπιστών των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων του ισλαμικού φονταμενταλισμού, πλήθος «ανθρώπων των γραμμάτων» απορρίπτουν τον Ορθό Λόγο, τη κριτική σκέψη και τη διανοητική μετριοπάθεια και πρόθυμα προσδένονται στο άρμα του αλαζονικού δογματισμού και των πνευματικών εμμονών που οδηγούν στον μισάνθρωπο και εγκληματικό φανατισμό.

Ο αμερικανός Richard Wolin, καθηγητής Ιστορίας των Ιδεών στο πανεπιστήμιο City της Νέας Υόρκης και τακτικός αρθρογράφος στα περιοδικά New Republic και Dissent, ανατέμνει το φαινόμενο του «πειρασμού του ολοκληρωτισμού» (totalitarian temptation) με εξαιρετική μεθοδικότητα. Από το θεμελιωτή της αναλυτικής ψυχολογίας Carl Jung που υποστήριζε πως, «το άριο ασυνείδητο είναι πιο πλούσιο σε δυνατότητες απ’ ότι από το εβραϊκό», μέχρι τον πρόδρομο του «μετα-στρουκτουραλισμού» Georges Bataille, που χαρακτήριζε την ιδεολογία του ως «αριστερό φασισμό», ο Wolin προσεγγίζει το φαινόμενο της απόρριψης του Ορθού Λόγου και των αρχών του Διαφωτισμού και συνακόλουθα τους θεσμούς που συνδέονται με αυτές (δημοκρατία, ελεύθερη αγορά) από ένα σημαντικό μέρος της, κύρια κεντροευρωπαϊκής- διανόησης.

Ο αμερικανός δημοσιογράφος Jonah Goldberg, τακτικός αρθρογράφος σε έντυπα όπως το οι Los Angeles Times, o New Yorker και η Wall Street Journal. ακολουθεί μια διαφορετική προσέγγιση από τη μεθοδολογικά άρτια πραγματεία του Wolin, γράφοντας μία πολεμική, δηλαδή ένα έργο με πολιτική στόχευση και, ως εκ τούτου, αναπόφευκτα στις σελίδες του θα συναντήσει κάποιος ουκ ολίγες υπερβολές. Ο Goldberg ασχολείται με τις θεωρητικές ρίζες των αντιλήψεων της σύγχρονης αμερικανικής Αριστεράς, η «δημοκρατική» και «προοδευτική» ρητορική της οποίας δεν κατορθώνει να καλύψει τις αντιφιλελεύθερες και αυταρχικές τάσεις των διαφόρων ρευμάτων και εκπροσώπων της, απόρροια της μηχανιστικής-εργαλειακής προσέγγισης της πολιτικής που ακολουθούν και τη προτεραιότητα που αποδίδουν στο κράτος, τη κοινότητα και τις διάφορες συλλογικότητες έναντι των ατόμων. Διόλου τυχαία, ο τίτλος του βιβλίου προέρχεται από μία ομιλία του γνωστού συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας H.G. Wells και το όραμά του τη δεκαετία του ’30, για μία προοδευτική, κολλεκτιβιστική ουτοπική κοινωνία που θα επιβληθεί από μια αυταρχική ελίτ- ένα «φωτισμένο ναζισμό», σύμφωνα με τα λεγόμενά του.

Παρά το γεγονός πως πρόκειται για ένα βιβλίο που γράφτηκε για τη πολιτική ζωή των ΗΠΑ, δεν είναι λίγες οι στιγμές που ο έλληνας αναγνώστης θα χαμογελάσει πικρά καθώς αναπόφευκτα θα προχωρήσει σε παραλληλισμούς με το πολιτικό-διανοητικό κλίμα της χώρας μας όπου υπό την ιδεολογική κυριαρχία μίας εν πολλοίς αντιφιλελεύθερης (αντι-ορθολογικής) Αριστεράς, όπου κάθε άποψη που διαφοροποιείται από τις δικές της αντιλήψεις χαρακτηρίζεται αυτόματα ως αντιδημοκρατική. Ο διάχυτος λαϊκισμός της πολιτικής επικοινωνίας δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο «ολοκληρωτισμός της γλώσσας».

Μία πιο προσεκτική παρατήρηση της στάσης αυτών των θιασωτών ολοκληρωτικών και αυταρχικών πολιτικών θεωριών οδηγεί στο συμπέρασμα πως μοιράζονται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, όπως η, περισσότερο ή λιγότερο, ανοικτή εχθρότητα προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία, ο ιδεολογικός, ενίοτε στρατευμένος, δογματισμός καθώς και ο πνευματικός ναρκισσισμός.

Ο ιστορικός Mark Lilla, στο έργο του The Reckless Mind- Intellectuals in Politics (Το Απρόσεκτο Μυαλό: Οι Διανοούμενοι στη Πολιτική) υποστηρίζει πως, η ροπή μεγάλου τμήματος της διανόησης προς αυταρχικές και ολοκληρωτικές απόψεις συνδέεται με την αντίληψη ότι, στο πλαίσιο της σύγχρονης φιλελεύθερης και πλουραλιστικής δημοκρατίας ο λόγος τους εμφανίζεται αποδυναμωμένος και σε κάθε περίπτωση μη δεσμευτικός καθώς η δημόσια σφαίρα των πολιτικών και δεσμευτικών για το κοινωνικό σύνολο επιλογών είναι περιορισμένη συγκριτικά με την ιδιωτική σφαίρα των ελεύθερων ατομικών επιλογών.

Ο Βολτέρος, αυτός ο επιφανής εκπρόσωπος του φιλελεύθερου αιώνα των φώτων, συνήθιζε να λέει πως η αβεβαιότητα είναι δυσάρεστη υπόθεση αλλά η βεβαιότητα είναι ηλιθιότητα. Και δυστυχώς σε αυτή τη κατηγορία κατατάσσεται μεγάλο μέρος της εγχώριας, κυρίως ακαδημαϊκής διανόησης, η πνευματική οκνηρία της οποίας- ενθαρρυμένης από τον «ιδρυματισμό» του κρατικού πανεπιστημίου- βολεύεται στην ασφάλεια των «κατεστημένων αντιλήψεων» (conventional wisdom) επιλέγοντας τη σύμπλευση με το κυρίαρχο (διάβαζε: αντιφιλελεύθερο) διανοητικό ρεύμα. Δεν είναι έπειτα να απορεί κανείς για τις φανερές δομικές αδυναμίες της χώρας μας να ακολουθήσει το δρόμο του αναγκαίου πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού εκσυγχρονισμού. Και οι ευθύνες των ελλήνων διανοούμενων δεν είναι σε καμία περίπτωση αμελητέες.

Σε αυτό το πλαίσιο, η ανάγνωση των παραπάνω δύο εξαιρετικών βιβλίων, αν μη τι άλλο, είναι μια καλή αφετηρία συζήτησης για όσους αναζητούν απαντήσεις (ή, σωστότερα, τις ορθές ερωτήσεις) πέρα από τη βολική- πλην όμως παραπλανητική- ασφάλεια των κυρίαρχων απόψεων.

* Δημοσιεύεται στο 9^ο τεύχος του περιοδικού Presscode.