Το Λυκόφως των Νεοσυντηρητικών

Τα πρόσφατα γεγονότα στην πόλη Andijhan του Uzbekistan, όπου τουλάχιστον 500 άτομα βρήκαν τον θάνατο, όταν οι κρατικές δυνάμεις ασφαλείας άνοιξαν αδιάκριτα πυρ ακόμη και με ελικόπτερα κατά διαδηλωτών, σύμφωνα με αναφορές οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε μία επιχείριση που ο έγκυρος Economist χαρακτήρισε «σφαγή» και είχαν ως αφορμή τη σύλληψη 23 τοπικών επιχειρηματιών με χαλκευμένες κατηγορίες («The blood-red revolution», 20/5/2003), απεικονίζουν ανάγλυφα τα αδιέξοδα του νεοσυντηρητικού δόγματος της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ.

Όπως επισημαίνουν οι Financial Times, ήταν θέμα χρόνου ο διακηρυγμένος πόθος της κυβέρνησης Bush να διαδώσει την δημοκρατία, να έρθει σε σύγκρουση με τους αυταρχικούς παραδοσιακούς συμμάχους των ΗΠΑ, όπως ο Karimov ("Winds of Change reach Central Asia", 17/5/2005).

Η διακυβέρνηση του Islam Karimov δεν αποκαλύφτηκε με τα γεγονότα της πόλης Andijhan. Ο βρετανικός Guardian παλαιότερα είχε επισημάνει την ύπαρξη 1500 πολιτικών κρατουμένων ορισμένοι από τους οποίους βασανίζονται μέχρι θανάτου, με ευφάνταστους τρόπους όπως μεταξύ άλλων, ο βρασμός των θυμάτων (Nick Paton, «US loοks away as new ally tortures», 26/5/2003).

Ο έλεγχος της πληροφόρησης είναι σχεδόν απόλυτος. Η οικονομία είναι κατευθυνόμενη και η επιχειρηματικότητα υπό διωγμό. Η μετακίνηση στις πόλεις απαιτεί ειδική άδεια, όπως και η έξοδος από τη χώρα.

Ο πρώην βρετανός πρεσβευτής στο Uzbekistan, Craig Murray, είναι αποκαλυπτικός: «Στο Foreign Office με προετοίμασαν με μαθήματα γλώσσας, κανείς όμως δεν ανέφερε ποτέ τους δέκα χιλιάδες πολιτικούς και θρησκευτικούς κρατουμένους».

Αυτή η παράβλεψη των ΗΠΑ και των συμμάχων τους προς τις κυβερνητικές πρακτικές του καθεστώτος Karimov έχει βέβαια την προφανή εξήγησή της. Η αντίθεση του Karimov στον ισλαμικό φονταμενταλισμό και οι γεωπολιτικές αναγκαιότητες της μετά την τραγωδία της 11/9 περιόδου, εξασφάλισαν την ανοχή των ΗΠΑ απέναντι στον αυταρχισμό του. Έτσι, στο έδαφος του Uzbekistan βρίσκεται η επιχειρησιακή βάση των ΗΠΑ για το Afghanistan. Με τη σειρά τους οι μυστικές υπηρεσίες της χώρας που χρησιμοποιούν τα βασανιστήρια ως το συνηθισμένο τρόπο ανάκρισης έλαβαν οικονομική βοήθεια, μόνο για το έτος 2002, ύψους 79 εκατομμυρίων δολαρίων.

Μάλιστα, η Dana Rohrabacher, μέλος της ρεπουμπλικανικής ομάδας του Κογκρέσου, φτάνει στο σημείο να παρομοιάζει την υποστήριξη προς τον Karimov με αυτήν προς τον Stalin κατά τον β΄ π.π. (η συνέχεια υπήρξε βέβαια γνωστή και μάλλον οδυνηρή για όλους).

Ο Karimov βέβαια χρησιμοποιεί έντεχνα το χαρτί του ισλαμικού κινδύνου προκειμένου να κερδίσει την υποστήριξη των ΗΠΑ και να νομιμοποιήσει την ωμή εξουσία του. Μάλλον αναμενόμενα λοιπόν κατηγόρησε το Ισλαμικό Κίνημα του Uzbekistan (Islamic Movement of Uzbekistan- IMO) για διασυνδέσεις με την Al-Qaida.

Διόλου τυχαία τον Karimov έσπευσε να στηρίξει ο Vladimir Putin, προκειμένου να τον προσδέσει στο άρμα της ρωσικής επιρροής και ο οποίος χρησιμοποιεί τον κίνδυνο της ισλαμικής τρομοκρατίας για να ισχυροποιήσει την εξουσία του. Από κοντά και η Κίνα που, όπως μας έδειξε την εποχή των φοιτητικών κινητοποιήσεων στην πλατεία Tiananmen, επικροτεί την εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων ελέγχου του πλήθους.

Πρέπει να επισημάνουμε ότι, η εξωτερική πολιτική Bush θα συναντούσε σημαντικά εμπόδια χωρίς την υποστήριξη της- ισχυρής στον ακαδημαϊκό και πολιτικό χώρο των ΗΠΑ- κοινότητας των λεγόμενων πολιτικών ρεαλιστών (realists), με ορισμένες βέβαια σημαντικές εξαιρέσεις, όπως του Zbigniew Brzezinski.

Κοινό σημείο συμφωνίας, οι διάφορες θεωρίες ηγεμονίας (hegemony theories) των νέο-ρεαλιστών (Gilpin, Waltz, Mearsheimer, κ.ά.), που σε γενικές γραμμές πρεσβεύουν ότι η διεθνής τάξη προϋποθέτει την ύπαρξη μίας κυρίαρχης δύναμης, ικανής να επιβάλει τη θέλησή της καθώς και τη χομπσιανή προσέγγιση της πραγματικότητας ως ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος (zero sum game) βασισμένο στο δίπολο «εχθρός-φίλος». Τέλος, κοινή υπήρξε η αντιπάθεια τους προς τον φιλελεύθερο ιδεαλισμό του Bill Clinton.

Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συμφωνία νεοσυντηρητικών και ρεαλιστών στο δόγμα της «προληπτικής επίθεσης» (Jeet Heer, «Trotskys ghost wandering the White House- Influence on Bush aides: Bolsheviks writings supported the idea of pre-emptive war», National Post, 7/6/2003), κάτι που απορρίπτεται από την δημοκρατική ιδεολογία κα πρακτική.

Ωστόσο, ανάμεσά τους υπάρχει μία θεμελιώδης διαφορά που υποσκάπτει τις σχέσεις τους. Οι ρεαλιστές, κατά βάση, αντιτίθενται στην αλλαγή καθεστώτων (regime change), η οποία βρίσκεται στον πυρήνα του πολιτικού προγράμματος των νεοσυντηρητικών, κύρια για την περιοχή της Μέσης Ανατολής. Αντίθετα, οι ρεαλιστές προκρίνουν αλλαγές πολιτικής (policy change), μέσα από συμμαχίες και εξισορροπήσεις ισχύος. Και βέβαια προσεγγίζουν το διεθνές περιβάλλον και την ανάλυση τους με βάση την περιοριστική και προβληματική έννοια του «εθνικού συμφέροντος» (national interest) και της ισχύος (power), και όχι στη βάση αρχών και ιδεών όπως οι νεοσυντηρητικοί.

Για να το πούμε και διαφορετικά, η παραπάνω διαφορά μοιάζει με το γνωστό παλαιό μαρξιστικό δράμα της επιλογής ανάμεσα στον «σοσιαλισμό σε μία χώρα» (socialism in one country) του Stalin και την «παγκόσμια επανάσταση» του Trotsky (από όπου έλκουν την πολιτική καταγωγή τους πολλοί από τους νεοσυντηρητικούς, όσο και αν ακούγεται παράδοξο). Στον μετά την 11/9 κόσμο, οι ρεαλιστές είδαν την ευκαιρία να μεταβάλλουν την παγκόσμια κατανομή ισχύος προς όφελος των αμερικανικών συμφερόντων όπως αυτοί τα αντιλαμβάνονται, και οι νεοσυντηρητικοί την ευκαιρία να σχεδιάσουν τον παγκόσμιο χάρτη (ορισμένοι δε εξ αυτών, και να εφαρμόσουν το επαναστατικό πρόγραμμα μιας συντηρητικής Τέταρτης Διεθνούς).

Έτσι, σχετικά πρόσφατα, δέκα νεοσυντηρητικά μέλη του editorial board της σημαντικής πολιτικής επιθεώρησης National Interest, ανάμεσα τους οι Francis Fukuyama και Samuel Huntington, αποχώρησαν διαμαρτυρόμενοι για τις ρεαλιστικές θέσεις που ακολουθεί η ιδιοκτησία του εντύπου (David D. Kirkpatrick, «Battle Splits Conservative Magazine», New York Times, 13/3/2005). Σε πρόσφατο editorial της επιθεώρησης με τον τίτλο «Realisms Shining Morality», γίνεται λόγος για υπερβάλλοντα ζήλο στην επιδίωξη της δημοκρατίας την στιγμή που τα συμφέροντα των ΗΠΑ επιβάλουν συχνά τη συνεργασία με αυταρχικά καθεστώτα.

Γεγονότα ανάλογης σημασίας με αυτά του Uzbekistan, που θα πυροδοτήσουν αντιδράσεις και θα φέρουν στην επιφάνεια υποβόσκουσες αντιθέσεις, θα πρέπει ίσως να αναμένουμε στο περισσότερο ή λιγότερο κοντινό μέλλον, στο πλούσιο σε κοιτάσματα φυσικού αερίου και πετρελαίου Turkmenistan, όπου ο ισόβιος (!) πρόεδρος Separmurat Niyazov, που αρέσκεται να αποκαλεί τον εαυτό του «Turkmenbashi» (πατέρα όλων των τουρκμένων) και- ως άλλος Κόμοδος- να εμπλουτίζει τον πολιτιστική κληρονομιά της χώρας με μνημεία αφιερωμένα σε αυτόν, το 58% του πληθυσμού των 5 εκατομμυρίων πολιτών ζει κάτω από το όριο της φτώχιας, η ανεργία πλησιάζει το 60% και φυσικά η αντιπολίτευση απαγορεύεται.

Φυσικά, όπως και όλοι οι μεγάλοι ηγέτες ο Niyazov καταπιάνεται μόνο με ζητήματα υψηλής πολιτικής. Έτσι, οι κρατικές υπηρεσίες προκειμένου να επιτρέψουν την εγγραφή στις πανεπιστημιακές σχολές της χώρας, εφαρμόζουν έλεγχο τριών γενεών, ώστε να διαπιστωθεί η «τουρκμενικότητα» των φοιτητών, καθώς σύμφωνα με τον Niyazov, «όποτε το αίμα των προγόνων μας αναμείχθηκε με άλλα, το εθνικό πνεύμα υπήρξε χαμηλό».

Η Διεθνής Αμνηστία σε πρόσφατη έκθεση της («Turkmenistan: the Clampdown on dissent and religious freedoms continues», www.amnesty.org ) καλεί τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών να αναλάβει δράση. Ωστόσο, οι περιφερειακές ισορροπίες επιβάλουν μία διαφορετική αντιμετώπιση (στην ιστοσελίδα www.eurasianet.org μπορεί κάποιος να διαβάσει σπαρταριστά επεισόδια από τη συμπεριφορά του Niyazov προς τους ηγέτες των χωρών της Κεντρικής Ασίας κατά τις διμερείς και πολυμερείς επαφές του, όπου ακόμη και ο Putin φαίνεται να ακολουθεί το «πρωτόκολλο Niyazov»).

Όμως τελικά, οι προτεραιότητες της εξωτερικής πολιτικής των νεοσυντηρητικών αναμένεται να κριθούν στην πολιτική στάση απέναντι στον νεαντερντάλειο ολοκληρωτισμό του βορειοκορεάτη τυράννου Kim Jong-Il.

Ο γνωστός αρθρογράφος Christopher Hitchens χαρακτηρίζει την Βόρεια Κορέα ως ένα απέραντο στρατόπεδο συγκέντρωσης («Worse Than 1984», Slate, 2/5/2005) ενώ το Newsweek, σε παλαιότερο αφιέρωμά του, της απονέμει τον αποκρουστικό τίτλο της χειρότερης χώρας του κόσμου («Worst of the worst», 9/7/2001) όπου ο χρόνος έχει σταματήσει σε ένα διαρκές παρόν κακοτυχίας και καταγράφει εφιαλτικές εικόνες- ανάμεσά τους και τις διάχυτες φήμες κανιβαλισμού στα σύνορα με τη Κίνα.

Είναι πραγματικά συγκλονιστικό το θέαμα της νυχτερινής Κορέας με δορυφορική λήψη όπου, ενώ η Νότια Κορέα δείχνει φωτεινή όπως και κάθε άλλη κατοικημένη περιοχή του πλανήτη, το έδαφος της Βόρειας Κορέας παραμένει βυθισμένο στο σκοτάδι, όπως και οι ζωές των ταλαίπωρων κατοίκων της (http:www.fas.org/nuke/guide/dprk/facility/dprk-dmsp-dark.jpg).

Ωστόσο, η επιλογή της πίεσης στον Kim Jong-Il δεν φαίνεται να είναι αυτονόητη καθώς επικρατούν περισσότερο ρεαλιστικές προσεγγίσεις. Έτσι, στο βαθμό που η προτεραιότητα δοθεί στην αντιμετώπιση της δυνητικής πυρηνικής απειλής που αντιπροσωπεύει η Βόρεια Κορέα, αναπόφευκτα οι ΗΠΑ οδηγούνται στην συνεννόηση/ διαπραγμάτευση μαζί του και την παροχή κάποιων εγγυήσεων ασφάλειας (security assurances) και ως εκ τούτου στη νομιμοποίηση/ στήριξη και όχι βέβαια την πίεση για μεταρρυθμίσεις πόσο μάλλον την απομάκρυνσή του.

Αξίζει να επισημάνουμε πως, το Uzbekistan και το Turkmenistan δεν περιλαμβάνονται στη λίστα των ΗΠΑ με τα τυραννικά καθεστώτα, αντίθετα βέβαια με την Κούβα. Η υιοθέτηση διαφορετικών κριτηρίων (double standards) αν μην τι άλλο, αδυνατίζει τα επιχειρήματα της πολιτικής Bush και εγείρει σοβαρά ερωτήματα για τις «δημοκρατικές επιδιώξεις» της.

Το κύμα εκδημοκρατισμού που σαρώνει την περιοχή της Κεντρικής Ασίας, από την «επανάσταση των ρόδων» στη Γεωργία και την «πορτοκαλί επανάσταση» στην Ουκρανία, ως την ανατροπή του Askar Akaev στο Kyrgyzstan και τις απελπισμένες κινητοποιήσεις στο Uzbekistan, πρέπει να τύχει της στήριξης της διεθνούς κοινότητας.

Δυστυχώς, η μεγάλη δύναμη της περιοχής, η Ρωσία που με το παράδειγμα και την επιρροή της θα μπορούσε να προσφέρει τα μέγιστα στον εκδημοκρατισμό των χωρών της Κεντρικής Ασίας, ακολουθεί μία ανησυχητική πορεία προς τον αυταρχισμό, όπως καταδεικνύει η πρόσφατη περίπτωση των διώξεων κατά του, μεγιστάνα και χρηματοδότη αντιπολιτευτικών προς τον Putin κομμάτων, Mikhail Khodorkovsky.

O εκδημοκρατισμός αποτελεί την αναγκαία συνθήκη ώστε η Κεντρική Ασία να εισέλθει συνολικά σε μία μακροχρόνια περίοδο ειρήνης και ευημερίας. Εάν υπάρχει ένας εμπειρικός νόμος στις διεθνείς σχέσεις, αυτός είναι πως οι ανοικτές κοινωνίες και οικονομίες δεν πολεμούν μεταξύ τους, συνέπεια του ελέγχου των κυβερνώντων από τους πολίτες, τις κοινές πολιτικές αξίες και τα αμοιβαία συμφέροντα των αλληλεξαρτώμενων οικονομιών (Rummel, Dole, Kober, κ.ά.).

Πρόκειται για τον πυρήνα του φιλελεύθερου ιδεαλισμού (liberal idealism) ή κοσμοπολιτισμού (cosmopolitanism) στις διεθνείς σχέσεις στη βάση της καντιανής «διαρκούς ειρήνης» (Perpetual Peace, 1795).

O Stephen Schwartz, εκ των πλέον γνωστών νεοσυντηρητικών αρθρογράφων (και παλαιότερα τροτσκιστής, γνωστός ως «σύντροφος Sandalio»), ασκεί κριτική στους παρατηρητές του ΟΑΣΕ στις τελευταίες εκλογές του Uzbekistan, οι οποίοι εξέφρασαν αμφιβολίες για τις εκλογικές διαδικασίες που διατήρησαν στην εξουσία τον Karimov («Ripples Beyond Ukraine», www.techcentralstation.com, 30/12/2004). Όχι όμως στη βάση των γεωπολιτικών συμφερόντων, όπως οι περισσότεροι εκ των κυνικών ρεαλιστών, αλλά αντίθετα ως τον εγγυητή της πορείας της χώρας προς τον εκδημοκρατισμό.

Η προθυμία με την οποία οι νεοσυντηρητικοί απονέμουν τα εύσημα της «δημοκρατικότητας» απλόχερα σε κάθε έναν που είναι αντίθετος με τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, όπως ο Karimov, δείχνει πως ακολουθούν περισσότερο το ερμηνευτικό σχήμα της «σύγκρουσης των πολιτισμών» του Huntington, παρά το επιχείρημα της δημοκρατικής ειρήνης (democratic peace argument).

Πριν ακόμη από την εποχή του Τιβέριου, οι Ρωμαίοι έκαναν τη θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στο imperium και στη libertas, με το πρώτο να έχει την έννοια της παρέμβασης (επιβολής) σε εξαιρετικές περιπτώσεις, και τη δεύτερη να απονέμεται σε όλους ανεξαιρέτως τους ελεύθερους πολίτες και να καθορίζεται από την κυριαρχία των νόμων. Το imperium αντιμετωπιζόταν με ιδιαίτερη επιφυλακτικότητα καθώς ενισχύει τις έκτακτες εξουσίες της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας. Η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα (44 π.Χ.) μπορεί ως ένα βαθμό να ερμηνευτεί σαν μια προσπάθεια να αποτραπεί η συγκέντρωση όλων των εξουσιών στο πρόσωπο του δικτάτορα, κάτι που δεν αποτράπηκε βέβαια από τον διάδοχό του Γάιο Οκταβιανό (31 π.Χ.-14 μ.Χ.), ο οποίος με την βοήθεια των ρωμαϊκών λεγεώνων του έγινε ο πρώτο ρωμαίος αυτοκράτορας, παίρνοντας τον τίτλο του Αυγούστου.

Η υιοθέτηση της Homeland Security Act (2002) και η σύσταση ενός νέου γραφειοκρατικού φορέα, του υπουργείου Εσωτερικής Ασφάλειας (Department of Homeland Security) που απασχολεί 170 χιλιάδες εργαζομένους και συνενώνει τις λειτουργίες 22 υπηρεσιών, με προϋπολογισμό περίπου 40 δισεκατομμυρίων δολαρίων, οδηγεί σε συγκέντρωση εξουσιών με προφανείς κινδύνους κατάχρησης για τα ατομικά δικαιώματα (Gail Russell Chaddock, «Security act to pervade daily lives», Christian Science Monitor, 21/11/2002).

Ελάχιστη σημασία όμως έχουν τα παραπάνω. Αυτό που πρέπει περισσότερο να μας ενδιαφέρει είναι ότι, στο βαθμό που η πολιτική των ΗΠΑ αποσκοπεί πρώτιστα στην προώθηση των αμερικανικών συμφερόντων, όπως γίνεται φανερό, μεταξύ άλλων, στην περίπτωση του Karimov, πρόκειται περισσότερο για μία εθνικιστική ιμπεριαλιστική πολιτική, με την οποία δεν μπορεί να συμφωνεί ένας φιλελεύθερος ιδεαλιστής.

Ο Franklin D. Roosevelt, σε μία έξαρση αποθέωσης του διεθνολογικού ρεαλισμού και του πολιτικού κυνισμού, αναφερόμενος στο δικτάτορα της Νικαράγουα Somoza έλεγε χαρακτηριστικά ότι, «μπορεί να είναι ένας sonofabitch αλλά είναι ο δικός μας sonofabitch». Η λαϊκή παροιμία «δείξε μου τον φίλο σου να σου πω ποιος είσαι», που συχνά βρίσκει εφαρμογή και στην εξωτερική πολιτική, φαίνεται να ταιριάζει στην πολιτική των αμερικανών νεοσυντηρητικών. Η καθολική αναγνώριση αυτού του γεγονότος θα σημάνει το λυκόφως της νέο-ιακωβίνικης και αντιφιλελεύθερης πολιτικής Bush.

*Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα της "Προοδευτικής Πολιτικής" (www.ppol.gr).