Η επικαιρότητα του Όργουελ

«Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά κάποια ζώα είναι περισσότερο ίσα από τα άλλα.»

Η Φάρμα των Ζώων


Καθώς συμπληρώνονται εβδομήντα πέντε χρόνια από τον θάνατο του βρετανού συγγραφέα George Orwell (1903-1950) είναι, αν μη τι άλλο, ευκαιρία να αφιερώσουμε λίγες γραμμές στον συγγραφέα, η σκέψη του οποίου σφράγισε τα λογοτεχνικά και πολιτικά πράγματα του ευρωπαϊκού εικοστού αιώνα.

Ο Alexis de Tocqueville έλεγε πως οι δεξιότητες που παράγουν θαυμάσια λογοτεχνία, δεν παράγουν απαραίτητα και ορθή πολιτική, και στις περισσότερες των περιπτώσεων είχε δίκιο. Ωστόσο, δεν υπήρξε τέτοια η περίπτωση του Orwell, το έργο του οποίου χαρακτηρίζεται από πολιτική διεισδυτικότητα, νοηματική σαφήνεια και αδιαμφισβήτητη λογοτεχνική αξία.

Συγγραφέας που «σφράγισε το βρετανικό δοκίμιο όπως κανείς άλλος από την εποχή του HenryHazlitt», σύμφωνα με το περιοδικό Newsweek, ο Eric Arthur Blair, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, εμπνευστής εκφράσεων που έμειναν στην ιστορία (όπως μεταξύ άλλων ο όρος «ψυχρός πόλεμος»), υπήρξε παράλληλα οξυδερκής αναλυτής της πολιτικής πραγματικότητας της εποχής του, που οι κατοπινές εξελίξεις, το δίχως άλλο, τον δικαίωσαν.

Πενήντα χρόνια από την έκδοση της περίφημης Φάρμας των Ζώων (Animal Farm, 1945), η οποία καθυστέρησε λόγω της αρχικής της απόρριψης από τον T.S. Eliot, ο Orwell προσφέρει μία αξεπέραστη αλληγορική πολιτική σάτιρα που περιγράφει την τραγικότητα της διάψευσης των προσδοκιών της Οκτωβριανής Επανάστασης, και ταυτόχρονα κάθε επανάστασης που δίνει υπέρμετρες και δίχως έλεγχο εξουσίες σε μία μικρή ομάδα αντιπροσώπων.

Στο σύντομο αυτό έργο του, ο Orwell εξιστορεί τις περιπέτειες των ζώων μίας φάρμας, τα οποία υπό την ηγεσία των γουρουνιών εξεγείρονται κατά του ιδιοκτήτη της και εκμεταλλευτή τους κ. Jones, μόνο για να βρουν στη συνέχεια μία εξίσου αφόρητη κατάσταση υπό τη νέα- «δική τους»- διοίκηση.

Όταν τελικά ο Napoleon, το γουρούνι-ηγέτης της φάρμας, συμμαχεί με τους ανθρώπους προκειμένου να διαφυλάξουν από κοινού την εξουσία τους απέναντι στους καταπιεζόμενους ανθρώπους και ζώα, ο συγγραφέας δεν αφήνει την παραμικρή αμφιβολία για το κεντρικό μήνυμα του έργου του: η εξουσία διαφθείρει και προωθεί τα συμφέροντα αυτών που την ασκούν.

Στην εισαγωγή που έγραψε ο Orwell το 1947, ειδικά για την ουκρανική έκδοση της Φάρμας των Ζώων, που διανεμήθηκε στους Ουκρανούς πρόσφυγες, η Σοβιετική Ένωση χαρακτηρίζεται ως μία ιεραρχική κοινωνία όπου οι εξουσιαστές δεν έχουν κανένα λόγο να παραχωρήσουν τις εξουσίες τους, όπως άλλωστε και κάθε άλλη κυρίαρχη τάξη.

Ο Orwell είχε επηρεαστεί- αν και επικριτικός απέναντι του- από το γνωστό έργο του James Burnham (1905-1987) The Managerial Revolution (1941) που προέβλεπε την αντικατάσταση της πολιτικής αντιπαράθεσης από το διαχειριστικό κράτος που ελέγχει μία κάστα τεχνοκρατών, η οποία κυριαρχεί σε μία κοινωνία όπου ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί και ο σοσιαλισμός δεν έρχεται. Οι αναλογίες είναι προφανείς.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, ο Burnham διαφωνούσε με όσους υποστήριζαν στους κόλπους του αμερικανικού τροτσκιστικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (Socialist Workers Party), του οποίου υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος, ότι η Σοβιετική Ένωση είναι κράτος των εργατών χωρίς όμως η εξουσία να ασκείται από τους ίδιους (degenerated worker’s state, σύμφωνα με την τροτσκιστική ορολογία) και άρα θα έπρεπε να στηρίζεται κριτικά. Αντίθετα επέμενε στην άποψη ότι η ΕΣΣΔ δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένα γραφειοκρατικό κολλεκτιβιστικό κράτος που δεν έπρεπε να τύχει ουδεμίας υποστήριξης.

Αν ο Marx έγραψε για την «δικτατορία του προλεταριάτου» και ο Lenin την όρισε ως την απεριόριστη εξουσία βασισμένη στη δύναμη και όχι στους νόμους, o Orwell επέμεινε στη φύση της εξουσίας καθεαυτής, απογυμνωμένης από κάθε ιδεολογικό μανδύα- μία σιδερένια και απρόσωπη δύναμη (macht), ένα αυτό-αναφορικό χομπσιανό σύστημα κυριαρχίας, «το πιο παγωμένο από όλα τα κρύα τέρατα» για τον Nietzsche.

Μερικές δεκαετίες μετά, τα Θεσμικά Οικονομικά (James Buchanan, Gordon Tullock, κ.ά.) μέσα από την οικονομική ανάλυση των θεσμών κατέδειξαν εκείνες τις περιπτώσεις όπου η επιδίωξη της εξυπηρέτησης των στενά προσδιοριζόμενων συμφερόντων αποτελεί την ορθολογική επιλογή των κυβερνώντων («where you stand is where you sit»).

Αν και ο Orwell σε όλη τη διάρκεια του σύντομου βίου του δεν σταμάτησε να ακολουθεί τις αρχές του δημοκρατικού σοσιαλισμού, δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει τις ιδεολογικές συγγένειες των απόψεων του με τη φιλελεύθερη σκέψη του στοχαστή λόρδου Acton («η εξουσία διαφθείρει, και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα») καθώς επίσης και με το έργο συγγραφέων όπως ο Edmund Burke (Reflections on the Revolution in France) και ο Alexis de Tocqueville (Democracy in America), οι οποίοι, από διαφορετικές βέβαια οπτικές γωνίες, στέκουν επικριτικά απέναντι στον κολεκτιβισμό. Παρόμοιες αντιλήψεις με αυτές του Orwell μοιράζεται ένα πλήθος σημαντικών μη μαρξιστών σοσιαλιστών, όπως ο Bertrand Russell.

Ο πολωνός, και παλαιός αντικαθεστωτικός, φιλόσοφος Leszek Kolakowski, σπουδαίος ανατόμος του φαινόμένου του ολοκληρωτισμού, έχει επισημάνει ότι δεν γνωρίζουμε πώς να εναρμονίζουμε τα συγκρουόμενα συμφέροντα των μελών μίας κοινωνίας καθώς, «δεν υπάρχει ένα σχέδιο (blueprint) μιας ασφαλούς και χωρίς συγκρούσεις κοινωνίας». Και φυσικά, η βίαιη κατάργηση των αντιτιθέμενων συμφερόντων δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση τη λύση των κοινωνικών ζητημάτων.

Στο 1984 (1948) περιγράφει το εφιαλτικό σενάριο μίας ολοκληρωτικής δυστοπίας, όπου ο Μεγάλος Αδελφός ρυθμίζει στην παραμικρή λεπτομέρεια τους την κοινωνική αλλά ακόμη και την προσωπική ζωή των πολιτών της φανταστικής Ωκεανίας. Σήμερα το επίθετο «οργουελικός» χρησιμοποιείται προκειμένου να περιγραφεί ο απόλυτος έλεγχος και παρακολούθηση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.

Το 1984, ουσιαστικά αποτελεί την συνέχεια της Φάρμας των Ζώων. Αν και επικεντρώνεται στους μηχανισμούς διαφύλαξης και αναπαραγωγής της εξουσίας του Μεγάλου Αδελφού, κύρια μέσω του απόλυτου ελέγχου της επικοινωνίας, δεν είναι ένα βιβλίο για την προπαγάνδα και τη «διπλή γλώσσα», αλλά αντίθετα μία καταγγελία ενάντια στον πατερναλισμό και την κυριαρχία της Μοναδικής Σκέψης που συνθλίβουν το άτομο.

Ο γνωστός δημοσιογράφος Christopher Hitchens, στο θαυμάσιο έργο του Ο Θρίαμβος του Όργουελ (Why Orwell Matters, 2003), αναφέρει σχετικά πως όταν, «η λιγότερη λογοτεχνική από όλες τις εφημερίδες στη Νέα Υόρκη, η Daily News, έγραψε ένα άρθρο λέγοντας πως το 1984 ήταν μια επίθεση στην Εργατική Κυβέρνηση της Αγγλίας, ο Francis Henson ζήτησε από τον Orwell να γράψει μια δήλωση: Το τελευταίο μου μυθιστόρημα δεν σχεδιάστηκε ως μια επίθεση στον σοσιαλισμό ή στο Βρετανικό Εργατικό Κόμμα (το οποίο υποστηρίζω) αλλά ως μια επίδειξη των διαστρεβλώσεων στις οποίες υπόκειται μια συγκεντρωτική οικονομία και οι οποίες έγιναν ήδη αντιληπτές, μέσω του Κομμουνισμού και του Φασισμού».*

Όπως λέει χαρακτηριστικά ένας από τους ήρωες του 1984 που εκπροσωπεί την κομματική νομενκλατούρα, «το κόμμα επιζητά την εξουσία για την εξουσία. Δεν μας ενδιαφέρει το καλό των άλλων. Ενδιαφερόμαστε μόνο για την δύναμη?Γνωρίζουμε ότι κανείς δεν αποκτά την εξουσία προκειμένου να την παραδώσει?Η εξουσία δεν είναι μέσο, είναι αυτοσκοπός?.Το αντικείμενο της εξουσίας είναι η εξουσία».

Είναι αυτή ακριβώς η έλλειψη ελευθερίας της έκφρασης και πλουραλισμού που επιτρέπει την ανεμπόδιστη κυριαρχία του διαχειριστικού μηχανισμού (apparatus). Μέσα από την τρομακτική σκιαγράφηση του κολεκτιβιστικού ολοκληρωτισμού, ο Orwell μας στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα ελευθερίας.

Σε αυτό το σημείο, ο δημοκρατικός σοσιαλισμός του Orwell συναντά τον κλασσικό φιλελευθερισμό. Η εμπιστοσύνη στο άτομο και η δυσπιστία προς κάθε εξουσία αποτελούν αρχές που μοιράζονται τα δύο ρεύματα τα οποία- παρά τις όποιες συχνά σημαντικές διαφορές τους- μιλούν την ίδια γλώσσα. Άλλωστε ας μην ξεχνούμε ότι ο πρώιμος βρετανικός σοσιαλισμός υπήρξε βαθιά αντι-μαρξιστικός.

Την ίδια περίπου εποχή, ο Friedrich Hayek συγγράφει το σημαντικό του έργο Ο Δρόμος Προς τη Δουλεία (The Road to Serfdom, 1944) που επηρέασε όσο λίγα την μεταπολεμική ανάκαμψη του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Ο Orwell αναφέρεται στη κριτική του σε αυτό με τα εξής χαρακτηριστικά λόγια: «Στο αρνητικό μέρος της διατριβής του καθηγητή Hayek υπάρχει πολλή αλήθεια. Δεν μπορεί να ειπωθεί πάρα πολύ συχνά- οπωσδήποτε, δεν λέγεται όσο συχνά θα έπρεπε- ότι ο κολεκτιβισμός δεν είναι εγγενώς δημοκρατικός, αλλά, αντιθέτως, δίνει σε μια τυραννική μειονότητα τέτοιες δυνάμεις, που οι Ισπανοί Ιερό-Εξεταστές δεν είχαν ονειρευτεί ποτέ».*

Στις μέρες μας, το έργο του Orwell αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα. Καθώς οι θεσμοί της ανοικτής κοινωνίας δέχονται τα ομαδικά πυρά των οπαδών του δογματισμού, του ανορθολογισμού και της μισαλλοδοξίας, η στοιχειώδης ιδεολογική εντιμότητα και ορθή κρίση επιβάλουν την αναγνώριση του γεγονότος ότι η ανθρώπινη ελευθερία και η κοινωνική ευημερία προϋποθέτουν την απαγκίστρωση του ατόμου από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό των κρατικών εξουσιών και την υιοθέτηση αποκεντρωμένων μορφών διακυβέρνησης. Και αυτό, η πένα του Orwell το ανέδειξε κατά τρόπο μοναδικό.

* Τα αποσπάσματα προέρχονται από το βιβλίο του Christopher Hitchens Ο Θρίαμβος του Όργουελ, το οποίο θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά, από τις εκδόσεις «Ελάτη», τις προσεχείς εβδομάδες.

Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα της Προοδευτικής Πολιτικής (www.ppol.gr).